Yadi visesato saddh±paññ±na½, sam±dhiv²riy±nañca samat±va icchit±, katha½ sat²ti ±ha “sati pana sabbattha balavat² vaµµat²”ti. Sabbatth±ti l²nuddhaccapakkhikesu pañcasu indriyesu. Uddhaccapakkhikekadese gaºhanto “saddh±v²riyapaññ±nan”ti ±ha. Aññath± p²ti ca gahetabb± siy±. Tath± hi “kosajjapakkhikena sam±dhin±” icceva vutta½, na “passaddhisam±dhi-upekkh±h²”ti. ti sati. Sabbesu r±jakammesu niyutto sabbakammiko. Ten±ti tena sabbattha icchitabbaµµhena k±raºena. ¾ha aµµhakath±ya½. Sabbattha niyutt± sabbatthik± sabbattha l²ne, uddhate ca citte icchitabbatt±, sabbe v± l²ne, uddhate ca citte bh±vetabb± bojjhaªg± atthik± et±y±ti sabbatthik±. Cittanti kusala½ citta½. Tassa hi sati paµisaraºa½ par±yaºa½ appattassa pattiy± anadhigatassa adhigam±ya. Ten±ha “±rakkhapaccupaµµh±n±”ti-±di.
Khandh±dibhede anog±¼hapaññ±nanti pariyattib±husaccavasenapi khandh±yatan±d²su appatiµµhitabuddh²na½. Bahussutasevan± hi sutamayañ±º±vah±. Taruºavipassan±samaªg²pi bh±van±mayañ±ºe µhitatt± eka½sato paññav± eva n±ma hot²ti ±ha “samapaññ±sa lakkhaºaparigg±hik±ya udayabbayapaññ±ya samann±gatapuggalasevan±”ti. Ñeyyadhammassa gambh²rabh±vavasena tapparicchedakañ±ºassa gambh²rabh±vaggahaºanti ±ha “gambh²resu khandh±d²su pavatt±ya gambh²rapaññ±y±”ti. Tañhi ñeyya½ t±dis±ya paññ±ya caritabbato gambh²rañ±ºacariya½, tass± v± paññ±ya tattha pabhedato pavatti gambh²rañ±ºacariy±, tass± paccavekkhaº±ti ±ha “gambh²rapaññ±ya pabhedapaccavekkhaº±”ti. Yath± sativepullappatto n±ma arah± eva, eva½ paññ±vepullappattotipi so ev±ti ±ha “arahattamaggena bh±van±p±rip³r² hot²”ti. V²riy±d²supi eseva nayo.
“Tatta½ ayokhila½ hatthe gament²”ti-±din± (ma. ni. 3.250, 267; a. ni. 3.36) vuttapañcavidhabandhanakammak±raº± niraye nibbattasattassa yebhuyyena sabbapaµhama½ karont²ti, devad³tasutt±d²su tassa ±dito vuttatt± ca ±ha “pañcavidhabandhanakammak±raºato paµµh±y±”ti. Sakaµavahan±dik±leti ±di-saddena tadaññamanussehi, tiracch±nehi ca vib±dhiyam±nak±la½ saªgaºh±ti. “Eka½ buddhantaran”ti ida½ apar±para½ petesu eva uppajjanakasattavasena vutta½, ekacc±na½ v± pet±na½ ekaccatiracch±n±na½ viya tath± d²gh±yukat±pi siy±ti tath± vutta½. Tath± hi “k±lo n±gar±j± catunna½ buddh±na½ sammukh²bh±va½ labhitv± µhito metteyyassapi bhagavato sammukh²bh±va½ labhissat²”ti vadanti, ya½ tassa kapp±yukat± vutt±.
¾nisa½sadass±vinoti “v²riy±yatto eva sabbo lokuttaro, lokiyo ca vises±dhigamo”ti eva½ v²riye ±nisa½sadassanas²lassa. Gamanav²thinti sapubbabh±ga½ nibb±nag±mini½ paµipada½, saha vipassan±ya ariyamaggapaµip±µi sattavisuddhiparampar± v±. S± hi bhikkhuno vaµµaniyy±n±ya gantabb± paµipad±ti katv± gamanav²thi n±ma. K±yada¼h²bahuloti yath± tath± k±yassa da¼h²kammappasuto. Piº¹anti raµµhapiº¹a½. Paccayad±yak±na½ attani k±rassa attano samm±paµipattiy± mahapphalabh±vassa karaºena piº¹assa bhikkh±ya paµip³jan± piº¹±pac±yana½.
N²harantoti pattathavikato n²haranto. Ta½ sadda½ sutv±ti ta½ up±sik±ya vacana½ attano vasanapaººas±ladv±re µhitova pañc±bhiññat±ya dibbasotena sutv±. Manussasampatti, dibbasampatti, nibb±nasampatt²ti im± tisso sampattiyo. D±tu½ sakkhissas²ti “tayi katena d±namayena, veyy±vaccamayena ca puññakammena khettavisesabh±v³pagamanena apar±para½ devamanussasampattiyo, ante nibb±nasampattiñca d±tu½ sakkhissas²”ti thero att±na½ pucchati. Sita½ karonto v±ti “akiccheneva may± vaµµadukkha½ samatikkantan”ti paccavekkhaº±vas±ne sañj±tap±mojjavasena sita½ karonto eva.
Vippaµipannanti j±tidhammakuladhamm±dilaªghanena asamm±paµipanna½. Eva½ yath± asamm±paµipanno putto t±ya eva asamm±paµipattiy± kulasant±nato b±hiro hutv± pitu santik± d±yajjassa na bh±g², eva½. Kus²topi tena kus²tabh±vena asamm±paµipanno satthu santik± laddhabba-ariyadhanad±yajjassa na bh±g². ¾raddhav²riyova labhati samm±paµipajjanato. Uppajjati v²riyasambojjhaªgoti yojan±, eva½ sabbattha.
Mah±ti s²l±d²hi guºehi mahanto vipulo anaññas±dh±raºo. Ta½ panassa guºamahatta½ dasasahassilokadh±tukampanena loke p±kaµanti dassento “satthuno h²”ti-±dim±ha.
Yasm± satthus±sane pabbajitassa pabbajj³pagamena sakyaputtassabh±vo sampaj±yati, tasm± buddhaputtabh±va½ dassento “asambhinn±y±”ti-±dim±ha.
Alas±na½ bh±van±ya n±mamattampi aj±nant±na½ k±yada¼h²bahul±na½ y±vadattha½ bhuñjitv± seyyasukh±di-anuyuñjanak±na½ tiracch±nakathik±na½ puggal±na½ d³rato vajjan± kus²tapuggalaparivajjan±. “Divasa½ caªkamena nisajj±y±”ti-±din± (ma. ni. 1.423; 3.65; sa½. ni. 4.120; mah±ni. 161) bh±van±raddhavasena ±raddhav²riy±na½ da¼haparakkam±na½ k±lena k±la½ upasaªkaman± ±raddhav²riyapuggalasevan±. Ten±ha “kucchi½ p³retv±”ti-±di. Visuddhimagge (visuddhi. 1.64) pana j±timahattapaccavekkhaº±, sabrahmac±r²mahattapaccavekkhaº±ti ida½ dvaya½ na gahita½, thinamiddhavinodanat±, sammappadh±napaccavekkhaºat±ti ida½ dvaya½ gahita½. Tattha ±nisa½sadass±vit±ya eva sammappadh±napaccavekkhaº± gahit± hoti lokiyalokuttaravises±dhigamassa v²riy±yattat±dassanabh±vato. Thinamiddhavinodana½ tadadhimuttat±ya eva gahita½ hoti, v²riyupp±dane yuttappayuttassa thinamiddhavinodana½ atthasiddhameva. Tattha thinamiddhavinodanakus²tapuggalaparivajjana-±raddhav²riyapuggalasevana- tadadhimuttat±paµipakkhavidhamanapaccay³pasa½h±ravasena, ap±yabhayapaccavekkhaº±dayo samuttejanavasena v²riyasambojjhaªgassa upp±dak± daµµhabb±.
Purimuppann± p²ti parato uppajjanakap²tiy± visesak±raºasabh±gahetubh±vato “p²tiyeva p²tisambojjhaªgaµµh±n²y± dhamm±”ti vutt±, tass± pana bahuso pavattiy± puthutta½ up±d±ya bahuvacananiddeso. Yath± s± uppajjati, eva½ paµipatti tass± upp±dakamanasik±ro.
“Buddh±nussat²”ti-±d²su vattabba½ visuddhimagge (visuddhi. 1.123) vuttanayeneva veditabba½.
Buddh±nussatiy± upac±rasam±dhiniµµhatt± vutta½ “y±va upac±r±”ti. Sakalasar²ra½ pharam±noti p²tisamuµµh±nehi paº²tar³pehi sakalasar²ra½ pharam±no. Dhammaguºe anussarantass±pi y±va upac±r± sakalasar²ra½ pharam±no p²tisambojjhaªgo uppajjat²ti yojan±, eva½ sesa-anussat²su. Pas±dan²yasuttantapaccavekkhaº±yañca yojetabba½ tass±pi vimutt±yatanabh±vena taggatikatt±. Saªkh±r±na½ sappadesav³pasamepi nippadesav³pasame viya tath± paññ±ya pavattito bh±van±manasik±ro kilesavikkhambhanasamattho hutv± upac±rasam±dhi½ ±vahanto tath±r³pap²tisomanassasamann±gato p²tisambojjhaªgassa upp±d±ya hot²ti ±ha “sam±pattiy±…pe… paccavekkhantass±p²”ti. Tattha “vikkhambhit± kiles±”ti p±µho. Te hi na samud±carant²ti. Iti-saddo k±raºattho, yasm± na samud±caranti, tasm± ta½ nesa½ asamud±c±ra½ paccavekkhantass±ti yojan± Na hi kilese paccavekkhantassa bojjhaªguppatti yutt±. Pas±dan²yesu µh±nesu pas±dasineh±bh±vena th³sasamahadayat± l³khat±, s± tattha ±darag±rav±karaºena viññ±yat²ti ±ha “asakkaccakiriy±ya sa½s³cital³khabh±ve”ti.
K±yacittadarathav³pasamalakkhaº± passaddhi eva yath±vuttabodhi-aªgabh³to passaddhisambojjhaªgo, tassa passaddhisambojjhaªgassa eva½ upp±do hot²ti yojan±.
Paº²tabhojanasevanat±ti paº²tasapp±yabhojanaseva nat± Utu-iriy±pathasukhaggahaºena sapp±ya-utu-iriy±pathaggahaºa½ daµµhabba½. Tañhi tividhampi sapp±ya½ seviyam±na½ k±yassa kallat±p±danavasena cittassa kallata½ ±vahanta½ duvidh±yapi passaddhiy± k±raºa½ hoti. Ahetuka½ sattesu labbham±na½ sukhadukkhanti ayameko anto, issar±divisamahetukanti pana aya½ dutiyo. Ete ubho ante anupagamma yath±saka½ kammun± hot²ti aya½ majjhim± paµipatti. Majjhatto payogo yassa so majjhattapayogo, tassa bh±vo majjhattapayogat±. Ayañhi pah±ya s±raddhak±yata½ passaddhak±yat±ya k±raºa½ hont² passaddhidvaya½ ±vahati, eteneva s±raddhak±yapuggalaparivajjanapassaddhak±yapuggalasevan±na½ tad±vahanat± sa½vaººit±ti daµµhabba½.
Yath±sam±hit±k±rasallakkhaºavasena gayham±no purimuppanno samatho eva samathanimitta½. N±n±rammaºe paribbhamanena vividha½ agga½ etass±ti byaggo, vikkhepo. Tath± hi so anavaµµh±naraso, bhantat±paccupaµµh±no ca vutto, ekaggat±bh±vato byaggapaµipakkhoti abyaggo, sam±dhi. So eva nimittanti pubbe viya vattabba½. Ten±ha “avikkhepaµµhena ca abyagganimittan”ti.
Vatthuvisadakiriy±, indriyasamattapaµip±dan± ca paññ±vah± vutt±, sam±dh±n±vah±pi t± honti sam±dh±n±vahabh±veneva paññ±vahabh±vatoti vutta½ “vatthuvisada…pe… veditabb±”ti.
Karaºabh±van±kosall±na½ avin±bh±vato, rakkhanakosallassa ca ta½m³lakatt± “nimittakusalat± n±ma kasiºanimittassa uggahaºakusalat±” icceva vutta½. Kasiºanimittass±ti ca nidassanamatta½ daµµhabba½. Asubhanimittass±pi hi yassa kassaci jh±nuppattinimittassa uggahaºakosalla½ nimittakusalat± ev±ti. Atisithilav²riyat±d²h²ti ±di-saddena paññ±payogamandata½ pamodavekallañca saªgaºh±ti. Tassa paggaºhananti tassa l²nassa cittassa dhammavicayasambojjhaªg±disamuµµh±panena lay±pattito samuddharaºa½. Vuttañheta½ bhagavat±–
“Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye l²na½ citta½ hoti, k±lo tasmi½ samaye dhammavicayasambojjhaªgassa bh±van±ya, k±lo v²riyasambojjhaªgassa bh±van±ya, k±lo p²tisambojjhaªgassa bh±van±ya. Ta½ kissa hetu? L²na½, bhikkhave, citta½ ta½ etehi dhammehi susamuµµh±paya½ hoti. Seyyath±pi, bhikkhave, puriso paritta½ aggi½ ujj±lituk±mo assa, so tattha sukkh±ni ceva tiº±ni pakkhipeyya, sukkh±ni gomay±ni pakkhipeyya, sukkh±ni kaµµh±ni pakkhipeyya, mukhav±tañca dadeyya, na ca pa½sukena okireyya, bhabbo nu kho so puriso paritta½ aggi½ ujj±litunti. Eva½ bhante”ti (sa½. ni. 5.234).
Ettha ca yath±saka½ ±h±ravasena dhammavicayasambojjhaªg±d²na½ bh±van±samuµµh±pan±ti veditabb±, s± anantara½ vibh±vit± eva. ¾raddhav²riyat±d²h²ti ±di-saddena paññ±payogabalavata½, pamodubbil±vanañca saªgaºh±ti. Tassa niggaºhananti tassa uddhatassa cittassa sam±dhisambojjhaªg±disamuµµh±panena uddhat±pattito nisedhana½. Vuttampi ceta½ bhagavat±–
“Yasmiñca kho, bhikkhave, samaye uddhata½ citta½ hoti, k±lo tasmi½ samaye passaddhisambojjhaªgassa bh±van±ya, k±lo sam±dhisambojjhaªgassa bh±van±ya, k±lo upekkh±sambojjhaªgassa bh±van±ya. Ta½ kissa hetu? Uddhata½, bhikkhave, citta½ ta½ etehi dhammehi suv³pasamaya½ hoti. Seyyath±pi, bhikkhave, puriso mahanta½ aggikkhandha½ nibb±petuk±mo assa, so tattha all±ni ceva tiº±ni…pe… pa½sukena ca okireyya, bhabbo nu kho so puriso mahanta½ aggikkhandha½ nibb±petunti. Eva½ bhante”ti (sa½. ni. 5.234).
Etth±pi yath±saka½ ±h±ravasena passaddhisambojjhaªg±d²na½ bh±van±samuµµh±pan±ti veditabb±, tattha passaddhisambojjhaªgassa bh±van± vutt± eva. Sam±dhisambojjhaªgassa anantara½ vakkhati. Paññ±payogamandat±y±ti paññ±by±p±rassa appabh±vena. Yath± hi d±na½ alobhapadh±na½, s²la½ adosapadh±na½, eva½ bh±van± amohapadh±n±. Tattha yad± paññ± na balavat² hoti, tad± bh±van± pubben±para½ vises±vah± na hoti, anabhisaªkhato viya ±h±ro purisassa yogino cittassa abhiruci½ na janeti, tena ta½ nirass±da½ hoti, tath± bh±van±ya sammadeva av²thipaµipattiy± upasamasukha½ na vindati, ten±pi citta½ nirass±da½ hoti. Tena vutta½ “paññ±payoga…pe… nirass±da½ hot²”ti. Tassa sa½vegupp±dana½, pas±dupp±danañca tikicchananti ta½ dassento “aµµha sa½vegavatth³n²”ti-±dim±ha. Tattha j±tijar±by±dhimaraº±ni yath±raha½ sugatiya½, duggatiyañca hont²ti tadaññameva pañcavidhabandhan±dikhuppip±s±di aññamañña½ vib±dhan±dihetuka½ ap±yadukkha½ daµµhabba½, tayida½ sabba½ tesa½ tesa½ satt±na½ paccuppannabhavanissita½ gahitanti at²te an±gate ca k±le vaµµam³lakadukkh±ni visu½ gahit±ni. Ye pana satt± ±h±r³paj²vino, tattha ca uµµh±naphal³paj²vino, tesa½ aññehi as±dh±raºa½ j²vik±dukkha½ aµµhama½ sa½vegavatthu gahitanti daµµhabba½. Aya½ vuccati samaye sampaha½san±ti aya½ bh±van±cittassa sampaha½sitabbasamaye vuttanayena sa½vegajananavasena ceva pas±dupp±danavasena ca sammadeva paha½san±, sa½vegajananapubbakapas±dupp±danena tosan±ti attho.
Samm±paµipatti½ ±gamm±ti l²nuddhaccavirahena, samathav²thipaµipattiy± ca samm± avisama½ sammadeva bh±van±paµipatti½ ±gamma. “Al²nan”ti-±d²su kosajjapakkhik±na½ dhamm±na½ anadhimattat±ya al²na½, uddhaccapakkhik±na½ anadhimattat±ya anuddhata½, paññ±payogasampattiy±, upasamasukh±dhigamena ca anirass±da½, tato eva ±rammaºe samappavatta½ samathav²thipaµipanna½. Tattha al²nat±ya paggahe, anuddhatat±ya niggahe, anirass±dat±ya sampaha½sane na by±p±ra½ ±pajjati. Al²n±nuddhatat± hi ±rammaºe samappavatta½, anirass±dat±ya samathav²thipaµipanna½, samappavattiy± v± al²na½ anuddhata½. Samathav²thipaµipattiy± anirass±danti daµµhabba½. Aya½ vuccati samaye ajjhupekkhanat±ti aya½ ajjhupekkhitabbasamaye bh±van±cittassa paggahaniggahasampaha½sanesu aby±vaµat±saªkh±ta½ paµipakkha½ abhibhuyya pekkhan± vuccati. Paµipakkhavikkhambhanato, vipassan±ya adhiµµh±nabh±v³pagamanato ca upac±rajjh±nampi sam±dh±na kiccanipphattiy± puggalassa sam±hitabh±vas±dhana½ ev±ti tattha samadhurabh±ven±ha “upac±ra½ v± appana½ v±”ti.
Upekkh±sambojjhaªgaµµh±n²y± dhamm±ti ettha ya½ vattabba½, ta½ heµµh± vuttanay±nus±rena veditabba½. Anurodhavirodhavippah±navasena majjhattabh±vo upekkh±sambojjhaªgassa k±raºa½ tasmi½ sati sijjhanato, asati ca asijjhanato. So ca majjhattabh±vo visayavasena duvidhoti ±ha “sattamajjhattat± saªkh±ramajjhattat±”ti. Tadubhaye ca virujjhana½ passaddhisambojjhaªgabh±van±ya eva d³r²katanti anurujjhanasseva pah±navidhi½ dassetu½ “sattamajjhattat±”ti-±di vutta½. Ten±ha “sattasaªkh±rakel±yanapuggalaparivajjanat±”ti. Upekkh±ya hi visesato r±go paµipakkho. Tath± c±ha “upekkh± r±gabahulassa visuddhimaggo”ti (visuddhi. 1.267). Dv²h±k±reh²ti kammassakat±paccavekkhaºa½, attasuññat±paccavekkhaºanti imehi dv²hi k±raºehi. Dv²hev±ti avadh±raºa½ saªkhy±sam±nat±dassanattha½. Saªkhy± evettha sam±n±, na saªkhyeyya½ sabbath± sam±nanti. Ass±mikabh±vo anattaniyat±. Sati hi attani tassa kiñcanabh±vena c²vara½, añña½ v± kiñci attaniya½ n±ma siy±, so pana koci natthev±ti adhipp±yo. Anaddhaniyanti na addh±nakkhama½ na ciraµµh±yi, ittara½ aniccanti attho. T±vak±likanti tasseva vevacana½.
Mam±yat²ti mamatta½ karoti “mam±”ti taºh±ya pariggayha tiµµhati.
Mam±yant±ti m±na½ dabba½ karont±.
Aya½ satipaµµh±nadesan± pubbabh±gamaggavasena desit±ti pubbabh±giyabojjhaªge sandh±y±ha “bojjhaªgaparigg±hik± sati dukkhasaccan”ti. Sesa½ vuttanayatt± suviññeyyameva.

Bojjhaªgapabbavaººan± niµµhit±.

Paµhamabh±ºav±ravaººan± niµµhit±.