Dh±tumanasik±rapabbavaººan±
378. Dh±tumanasik±ravasen±ti pathav²dh±tu-±dik± catasso dh±tuyo ±rabbha pavattabh±van±manasik±ravasena, catudh±tuvavatth±navasen±ti attho. Dh±tumanasik±ro, dh±tukammaµµh±na½, catudh±tuvavatth±nanti hi atthato eka½. Gogh±takoti j²vikatth±ya gunna½ gh±tako. Antev±sikoti kammakaraºavasena tassa sam²pav±s² ta½ niss±ya j²vanako Vinivijjhitv±ti ekasmi½ µh±ne aññamañña½ vinivijjhitv±. Mah±path±na½ vemajjhaµµh±nasaªkh±teti catunna½ mah±path±na½ t±ya eva vinivijjhanaµµh±nat±ya vemajjhasaªkh±te. Yasm± te catt±ro mah±path± cat³hi dis±hi ±gantv± tattha samohit± viya honti, tasm± ta½ µh±na½ catumah±patha½, tasmi½ catumah±pathe. Ýhita-saddo “µhito v±”ti-±d²su (d². ni. 1.263; a. ni. 5.28) µh±nasaªkh±ta-iriy±pathasamaªgit±ya, µh±-saddassa v± gatinivatti-atthat±ya aññattha µhapetv± gamana½ sesa-iriy±pathasamaªgit±ya bodhako, idha pana yath± tath± r³pak±yassa pavatti-±k±rabodhako adhippetoti ±ha “catunna½ iriy±path±na½ yena kenaci ±k±rena µhitatt± yath± µhitan”ti. Tattha ±k±ren±ti µh±n±din± r³pak±yassa pavatti-±k±rena. Ýh±n±dayo hi iriy±pathasaªkh±t±ya kiriy±ya patho pavattimaggoti “iriy±patho”ti vuccant²ti vutto v±yamattho. Yath±µhitanti yath±pavatta½, yath±vutta½ µh±namevettha paºidh±nanti adhippetanti ±ha “yath± µhitatt± ca yath±paºihitan”ti. “Ýhitan”ti v± k±yassa µh±nasaªkh±ta-iriy±pathasam±yogaparid²pana½, “paºihitan”ti tadañña-iriy±pathasam±yogaparid²pana½. “Ýhitan”ti v± k±yasaªkh±t±na½ r³padhamm±na½ tasmi½ tasmi½ khaºe sakiccavasena avaµµh±naparid²pana½, paºihitanti paccayavasena tehi tehi paccayehi pak±rato nihita½ paºihitanti evampettha attho veditabbo. Paccavekkhat²ti pati pati avekkhati, ñ±ºacakkhun± vinibbhujjitv± visu½ visu½ passati. Id±ni vuttamevattha½ bh±vatthavibh±vanavasena dassetu½ “yath± gogh±takass±”ti-±di vutta½. Tattha posentass±ti ma½s³pacayaparibr³han±ya kuº¹akabhattakapp±saµµhi-±d²hi sa½va¹¹hentassa. Vadhita½ matanti hi½sita½ hutv± mata½. Matanti ca matamatta½. Tenev±ha “t±vadev±”ti. G±v²ti saññ± na antaradh±yat²ti y±ni aªgapaccaªg±ni yath±sanniviµµh±ni up±d±ya g±v²samaññ± matamatt±yapi g±viy± tesa½ ta½sannivesassa avinaµµhatt±. Vil²yanti bhijjanti vibhujjant²ti b²l±, bh±g± va-k±rassa ba-k±ra½, ik±rassa ca ²k±ra½ katv±. B²lasoti b²la½ b²la½ katv±. Vibhajitv±ti aµµhisaªgh±tato ma½sa½ vivecetv±, tato v± vivecita½ ma½sa½ bh±gaso katv±. Tenev±ha “ma½sasaññ± pavattat²”ti. Pabbajitass±pi apariggahitakammaµµh±nassa. Ghanavinibbhoganti santatisam³hakiccaghan±na½ vinibbhujjana½ vivecana½. Dh±tuso paccavekkhatoti ghanavinibbhogakaraºena dh±tu½ dh±tu½ pathav²-±didh±tu½ visu½ visu½ katv± paccavekkhantassa. Sattasaññ±ti att±nudiµµhivasena pavatt± sattasaññ±ti vadanti, voh±ravasena pavattasattasaññ±yapi tad± antaradh±na½ yuttameva y±th±vato ghanavinibbhogassa samp±danato. Evañhi sati yath±vutta-opammatthena upameyyattho aññadatthu sa½sandati sameti. Tenev±ha “dh±tuvaseneva citta½ santiµµhat²”ti. Dakkhoti cheko ta½ta½samaññ±ya kusalo “yath±j±te s³nasmi½ naªguµµhakhuravis±º±divante aµµhima½s±di-avayavasamud±ye avibhatte g±v²samaññ±, na vibhatte. Vibhatte pana aµµhima½s±di-avayavasamaññ±”ti j±nanato. Catumah±patho viya catu-iriy±pathoti g±viy± µhitacatumah±patho viya k±yassa pavattimaggabh³to catubbidho iriy±patho yasm± visuddhimagge (visuddhi. 1.305) vitth±rit±, tasm± tattha, ta½sa½vaººan±yañca (visuddhi. µ². 1.306) vuttanayena veditabbo. Sesa½ vuttanayameva.
Dh±tumanasik±rapabbavaººan± niµµhit±.