1. Paµhamakaº¹avaººan±

Saññ±dhik±ra

1. A ±dayo

Sabbavacan±na½ s±tthakaniratthakattabyabhic±ritt± ‘idan’ti-±din± sadiµµhantena sa½sayamupadassiya s±tthakattamassa dassetuñca ‘na t±va…pe… s±tthakatt±’ti vutta½, ummattak±div±kyamiti ‘dasa d±¼im±, cha ap³p±, kuº¹amaj±jina½, pal±lapiº¹o’icc±dika½, avayavatth±na maññamaññan±ti sambandh± samud±yatth±bh±vato anatthakatta½, ±div±kyanti “manoseµµh± manomay±”ti-±div±kya½, s±tthakatta½ panassa padatth±na maññamaññ±bhisambandhassa pat²tito.
Atha a-±dy±disadd±na½ s±dhutt±nv±khy±n±ya ida½ vacanamicc±divikappantarasambhave katha½ niyamo vuttiya½ vuttenatthena s±tthakattamicc±saªkiya tesamih±nupayogitta½ kamena paµip±dayitum±ha ‘vakkham±natthamevida’micc±di,’ ±k±r±dayo niggah²tant±’icc±din± vuttiya½ vakkham±no attho yassa ta½ tath± vutta½, s±dh³na½ s±dhusadd±na½ anus±sana½ ±khy±na½ attho payojana½ yassa tanti viggaho.
S±dhusadd±nus±sanasaªk±pettha “katthettha kutr±trakvehidh±”ti (4-100) ±din± katth±disadd±na½ s±dhutt±nus±sanassa dassanato, lakkhaºantarena s±dhubh±vassa anv±khy±tatt±ti ±pubb±d±-iccasm± “d±dh±tv²”ti (5-45) ippaccaye ±k±ralope ca ±d²ti a-±diyesanti aññapadatthasam±se yomhi “yosu jhissa pume”ti (2-93) ‘µe a-±dayo’ti, tayo ca catt±l²s± c±ti cattha sam±se “tadamin±d²ni”ti cat lopeca rasse ca tit±l²s±ti, ‘vaººa-vaººane’iccasm± “bh±vak±rakesva ghaº ghak±”ti (5-44) appaccayeyomhi µ±dese vaºº±-iti ca sijjhanato, payoganiyamatthanti tit±l²savaººasaddesu paresu eva a-±disaddo payujj²yat²ti eva½ payoganiyamattha½, ayampi vikappantara sambh±van± “abh³tatabbh±ve kar±sabh³yoge vik±r± c²”ti (4-119) payoganiyamass± jh±yam±nassa diµµhatt±, µh±ny±desatthanti a-±disaddassa µh±ne tit±l²savaººasadd± ±des± honti tesa½ v± so iti, tadanur³p±y±ti µh±ny±des±nur³p±ya chaµµh² vibhattiy±, atoyev±ti agam±gami-anur³p±ya chaµµhiy± abh±vato yeva, agam±gami bh±vatthanti a-±disaddassa tit±l²sa vaººasadd± ±gam± honti tesa½ v± so iti, etesupi saªk±, “yav±sare” (1-30) “suñ sassa”iti (2-53) ±des±gam±na½ dassanena, ±gama liªg±bh±vatoti uk±ra kak±ra mak±r±na½ abh±vato, visesanavisessa bh±vatthanti tit±l²savaººasadd±na½ a-±disaddo visesana½, te v± tasse-ti, etth±pi saªk± ‘n²luppala’micc±d²namaññattha visesanavisessa bh±vadassan±, saddalakkhaº± nupayogatoti saddalakkhaºena saddasaªkharaºassa pakatatt± vutta½, tattha k±raºam±ha- ‘r³pavises³pa lakkhaº±bh±v±’ti, r³pavisesassa upalakkhaºa nimitta½ tassa-abh±v±ti attho, na hi visesana visessabh±ve paµip±dite a-±dy±disadd±na½ r³pavisesassa saªkharaºa½ kata½ siy±ti, yadi esova saddasaªkharaºanti gayheyya, tath± sati ‘n²luppala’micc±d²nampi vattabbat± ±pajjeyy±ti n±ssa tadattha t±pi sambh±v²yate, loke s²haguºassa m±navake dassanato upac±rena ‘s²ho-ya½ m±navako’ti tagguºajjh±ropopi dissati, tadatthampeta½ na hot²ti dassanattha½ ‘tagguºajjh±ropanatthampeta½ na hot²’ti vutta½, tassa a-±disaddassa, tesa½ tit±l²savaººasadd±na½ v± guºo a-±ditt±di, tassa ajjh±ropana½-tit±l²savaººasaddesu v± a-±disaddeyeva v± ±ropana½, tadatthampeta½ sutta½ na hot²ti attho, tattha k±raºam±ha- ‘atoyev±’ti-±di, atoyeva r³pavises³palakkhaº± bh±vatoyo, pakata½ saddasaªkharaºa½, yath±vutta vikappantar±bh±ve ubhayatthamida½ siy±, tattha paribh±sattha½ na hoti… tallakkhaºatt±bh±v± uparivakkham±natt± c±ti p±risesam±lambiy±ha ‘saññ±saññi’cc±di.
Mariy±d±yampak±reca, sam²pe vayave tath±;
catubbidhappak±roya½, ±disaddassa dissateti.
Mariy±dattho ettha ±disaddoti ±ha-‘±dimariy±d± bh³to’ti, upalakkhaºatt±ti upalakkhiyam±n±nam±k±r±d²na½ gahaºe k±raºabh±vena appadh±natt±, ten±ha-‘upalakkhaºassupasajjan²yabh³tass±’ti, k±riyen±ti vaººasaññ±bhavan±din±, na gunnampi ±nayana½ bhavati..gunnamupasajjan²ya bh³tatt± aññapadatthasseva padh±natt±, saññ±y± bh±veti ak±rassa vaººasaññ±ya abh±ve, r³pantiti t±l²s±r³pa½, tit±l²s±+vaºº±tipadacchedo, tit±l²sa+vaºº±tiv±, sutt±vayavass±pi suttasambandhitt± “byañjane d²gharass±”ti (1-33) pana vutta½, rassattantu “d²gharass±”ti yogavibh±gena, itarath± byañjanaparasseva rassatte dassite tit±l²sa-iti abyañjane pada½ na sampajjeyy±ti viññ±yati, itar²tarayogacatthe bahuvacanena bhavitabbanti ±ha-‘ekavacanampan±’ti-±di, vippaµipatti aññath±bh±vo, rassa e ok±rehi tecatt±l²sakkhar±nanti sambandho, e ok±re h²ti sahatthe tatiy±, sakkat±nus±ren±ti sakkate “sandhi yakkhar±na½ rass± na sant²”ti vuttassa anus±rena, koc²ti s± sanappas±dakaco¼iyabuddhappiy±cariya½ dasseti, na hicc±di½ vadato-yamadhipp±yo ‘rass±-iv±ti ivasaddo s±dhammopam±jotako v± siy± vedhammopam±jotako v±, yadi t±va vedhammopam±jotako, rassadhammassa e ok±resva sambhav± tesa½ d²ghak±lappavattito te d²gh±yeva siyu½, yadi pana s±dhammopam±jotako tesu rassadhammassasambhav± rassak±lappavattito rass±-eva te siyunti ‘etth±ti-±d²su e ok±r±na½ ucc±raºak±lakata½ rassattameva hot²’ti, rassak±lavantoyev±ti evasaddo sogate vaººavinimmuttassa k±lassev±bh±v± vaºº±nañca paccakkha siddhatt± pam±ºasiddha½ p±ramatthika me ok±r±na½ rassak±lavantata½ d²peti, atth±ti vadato pan±yamadhipp±yo ‘etth±ti-±d²su yadi ek±r±dayo d²gh±-eva sa½yogapubbatt± rass±va siyu½tath± sati atth±ti etth±pi d²ghova ±k±ro sa½yogapubbatt±rasso iva uccat²ti ±pajjeyya, tasm± ucc±raºak±lakatova rassad²ghabh±vo gahetabbo’ti, kacc±yanavuttivaººan± ñ±so, taññ±paneti bahiddh± aññesamakkhar±na½ ñ±pane, payojan±bh±v±ti tena s±dhetabbassa kassaci iµµhassa abh±vam±ha, kimettha samud±ye v±kyaparisamatti, ud±hu avayaveti ±ha- ‘paccekan’ti, aññath± ‘rukkh± vanan’ti-±d²su viya samud±ye v±kyaparisamattiya½ “iyuvaºº± jhal± namassante” (1-9) icc±dika½ na sijjhat²ti, pacceka½ vaºº± n±mahont²ti ak±ro vaººo n±ma hoti ±k±ro vaººo n±ma hot²ti-±din±, avayavecc±din± vuttiya½ avuttepi ‘paccekan’ti vacane sadiµµhanta½ k±raºam±ha, diµµhantopan²to tyattho sukhena paµipattu½ sakk±ti, ettha hi paccekanti avuttepi devadatto bhoj²yat³ti-±din± pacceka½ bhuñjikiriy± parisam±p²yate, ten±ha-‘na coccate’ icc±di, athav± samud±yepi v±kyaparisam± pattiya½ sati samud±ye pavatt± sadd± avayavesupi vattant²ti ‘samuddekadesadassanepi samuddo diµµho, khandhekadesa bh³t±yapi paññ±ya paññ±kkhandhoti-±d²su viya na doso, teneva vuttiya½ ‘paccekan’ti na vutta½, vaººasaddassa guº±dyanekatthattepi pakaraºato ak±r±dayovettha vuccant²ti ±ha-‘vaºº²yati’cc±di, pakaraºatopi attho vibhajjate, vutta½ hi–
Atth± pakaraº± liªg±, ocity± desak±lato;
saddatth± vibhaj²yante, na sadd±yeva keval±ti.
Nanu jhal±disaññ± viya lahusañña½ akatv± kasm± gurusaññ± kat±ti codana½ manasi nidh±ya ru¼hi anvatthavasena dvippak±r±su saññ±su jh±l±ti ru¼hi saññ±tth±bh±vena voh±rasukhamattapayojan±, anvatthasaññ± pana tappayojan±pi hoti tadaññappayojan± p²ti dassetum±ha- ‘eva’micc±di, vaºº²yat² attho eteh²ti vuttamattha½ anugat± anugatatth± vaººasaññ± ta½, sadd±dhigaman²yass±ti saddena viññ±tabbassa, vaººa½ m³lamass±ti vaººam³lako-attho, tassa bh±vo vaººam³lakat±, atthassa vaººam³lakata½ s±dheti ‘s±pi’cc±din±, vaººa½ r³pa½ sabh±vo etesanti vaººar³p±ni-pad±ni, samud±yo p±d±na½ r³pamass±ti samud±yar³pa½ v±kya½, vibhatyantamatthajotaka½ pada½, padasamud±yo v±kya½, sabbañcetamupac±rena vaººasaddavacan²yatta½ gacchati vaººamayatt±ti sabbopi sammutiparamatthabhedabhinno attho v±ky±dhigaman²yo vaººeneva viññ±yati n±ma tasm± yath± vuttamattha visesadassana½lahusaññ±ya na sakk±ti tadatthamak±r±d²na½ gurubh³t± vaººasaññ± kat±ti adhipp±yo, sammuti saªketavasena pavatto voh±ro, paramattho sanibb±no pañcakkhandho. Ubhohi panetehi bhinno tatiyo koµµh±so n±ma natthi, tath±ca vutta½–
Duve sacc±ni akkh±si, sambuddho vadata½ varo,
sammuti½ paramatthañca, tatiya½ nupalabbhat²ti.

Nanu ca–

Appakkharamasandiddha½, sas±ra½ g³¼haniººaya½;
pasannatthañca suttanti, ±hu tallakkhaºaññunoti.
“¾dayo tit±l²sa vaºº±” “tit±l²s±dayo vaºº±”ti v± vattabbanti na tath± sati sandiddha½ sutta½ siy±ti, nanu satth±do maªgalavacanena bhavitabba½, ak±ro paµisedhatthopi hot²ti (na) satth±do siddhasaddassopahitatt±, atha hotva pubb± jh±l±di saññ±, saddas±dhanamattappayojanatt± pana sabbavidh±nassa pubb±cariya saññ±v±lametth±ti ki½ pun±pi vaºº±disaññ±vidh±nena ganthag±rava karaºen±ti saccameta½, pubb±cariyesu pana g±rava½ tadanugamanañca d²petu½ k±ci saññ±yopyanv±khy±yante, yajjeva½ sa½yogasabban±malop±dayopi saññ± pubb±cariyehi vutt± vattabb±ti nanu bho vuttamev±mhehi’k±ci saññ±yo ±khy±yante’ti, kintad±khy±nadv±rena bhavat± t±pi viññ±tu½ na sakk±ti, kesañci s±tthakattopi pativaººamatth±nupaladdhito vaºº±namadiµµh±namak±r±d²namanukatiyo ihopadiµµh±-ityanuk±riyen±tthen±tthavantat±ya hotev±k±r±dito vibhatti, lopena niddiµµhatt± panass± assavana½ sannika½savacanicch±bh±v± sa½hit±y±niddeso, anukkamoti ±donissay± sar±vutt±, tato nissit± byañjan±, saresupi ekaµµh±niy± ak±r±dayo bahutt± paµhama½ vutt± µh±n±nukkamena, tato dvij± µh±n±nukkamena, tesupi rass±va lahutt± paµhama½ vutt±, tato d²gh±, byañjanesupi vagg± bahutt± µh±nappaµip±µiy± paµhama½ vutt±, tato yak±r±dayo, vaggesu ca aghos± paµhama½ vutt±, tato ghos±, tesu ca sithil± paµhama½ vutt±, tato dhanit±, tatth±pi appakatt± dvij± pañcam± vutt±, tato yaralav± ghosabh³t± µh±n±nukkamena, tato dhanit± sak±raha k±r±, tesupihak±ro kesañci orasopi hot²ti dvijatt± pacch± vutto, kehici “la¼±namaviseso”ti dvinnamavisese vuccam±nepi lipibhedena µh±nabhedena ca bhinnatt± ¼ak±ro visu½ akkharabh±vena gahito, sopi ghosabh±vena µh±n±nukkamenaca hak±rato para½ vutto niggah²ta½ pana saratt±disabbavinimmuttatt± sabbapacch± vuttanti ak±r±d²namayamanukkamo, imassev±nukkamassa manasi vipassa vattam±natt± tit±l²s±ti gaºan±paricchedassa dassitatt± ca ‘niggah²tant±’ti vuttiya½ vutta½, pakata½ s±dhusadd±nv±khy±na½, na vaºº²yate, ti saddasaªkharaºa saªkh±ta mukhyappayojan±bh±v±, kiñc±pi na vaºº²yate, amhehi pana kathamak±r±d²namayamanukkamo uppannoti siss±na½ kaªkh± vicchedappayojanampati anukkamasaddassa atthakathanaby±jena vaººito yev±ti, kar²yante ucc±r²yante eten±ti karaºa½, tattha jivh±majjha½ t±luj±na½, jivhopagga½ muddhaj±na½, jivhagga½, dantaj±na½ ses±na½ sakaµµh±na½ karaºa½, payatti payatana½, tampana vaººucc±raºato abbhantaro b±hiyo ca uss±ho, tattha abbhantarapayatana½-sa½vutattamak±rassa, vivaµatta½ sar±na½ sak±rahak±r±nañca phuµµhatta½ vagg±na½, ²sa½phuµµhatta½ yaralav±na½, b±hiyapayatanantu sa½vutakaºµhat±di, µh±nato pacc±sattiy± vidh²yam±nak±riyasambhavena payojanasambhav± ±ha-‘µh±nampan±’ti-±di, tiµµhanti ettha uppattivasena vaºº±ti µh±na½, “e onama vaººe”ti (1-37) sutte vaººeti kathanameva vaººasaññ±karaºe payojana½, yath±vuttamatthamaññatra by±padisati’ eva’micc±din±, tasm± “das±do sar±”icc±do ‘ten±’ti-±d²su ‘tena sara-iccanena kvattho kasmi½ sutte payojana½ ta½ dasseti “sarolopo sare”cc±d²’ti evam±din± attho daµµhabbo, ñ±peti vaººalopanti ñ±paka½, kasm± pana’so cemin±va ñ±pakena siddho’ti vuccati nanu ‘tadamin±d²ni”ti (1-47) sutta½ dissat²ti, (sacca½) tath±pi pak±rantaroyampi vaººalope dassitoti viññ±tabba½, evasaddo pana ‘yadi ñ±pakena vaººalopo siy± so imin±va ñ±pakena siddho, n±ññen±’ti avadh±reti.