3. K±rakakaº¹a

Atha vibhatt²namatthabhed± vuccante.
Tattha ekampi attha½ kamm±divasena, ekatt±divasena ca vibhajant²ti vibhattiyo, sy±dayo. T± pana paµham±dibhedena sattavidh±.
Tattha kasmi½ atthe paµham±?
283. Liªgatthe paµham±.
Liªgatth±bhidh±namatte paµham±vibhatti hoti.
Liªgassa attho liªgattho. Ettha ca l²na½ aªganti liªga½, ap±kaµo avayavo, purisoti-±d²nañhi pakatippaccay±divibh±gakappan±ya nipph±dit±na½ saddappatir³pak±na½ n±mikapad±na½ paµhama½ µhapetabba½ pakatir³pa½ ap±kaµatt±, avayavatt± ca liªganti vuccati. Atha v± visad±visadobhayarahit±k±ravoh±rasaªkh±tena tividhaliªgena sahitatthassa, tabbinimuttassupasagg±d²namatthassa ca l²nassa gamanato, liªganato v± liªganti anvatthan±mavasena v± “dh±tuppaccayavibhattivajjitamatthava½ liªgan”ti vacanato parasamaññ±vasena v± liªganti idha p±µipadik±paran±madheyya½ sy±divibhatyantapadapakatir³pameva vuccat²ti daµµhabba½.
Liªgassattho n±ma pabandhavises±k±rena pavattam±ne r³p±dayo up±d±ya paññ±p²yam±no tadaññ±naññabh±vena anibbacan²yo sam³hasant±n±dibhedo up±d±paññattisaªkh±to ghaµapaµ±divoh±rattho ca pathav²dh±tuphass±d²na½ sabh±vadhamm±na½ k±lades±dibhedabhinn±na½ vij±tiyavinivatto saj±tiyas±dh±raºo yath±saªketam±ropasiddho tajj±paññattisaªkh±to kakkha¼attaphusan±dis±maññ±k±ro ca.
So pana kamm±disa½saµµho, suddho c±ti duvidho. Tattha kamm±d²su dutiy±d²na½ vidh²yam±natt± kamm±disa½saggarahito liªgasaªkhy±parim±ºayutto, tabbinimuttupasagg±dipadatthabh³to ca suddho saddattho idha liªgattho n±ma.
Yo pana ±khy±takitakataddhitasam±sehi vutto kamm±disa½saµµho attho, sopi dutiy±d²na½ puna attan± vattabbassa atthavisesass±bh±vena avisayatt±, liªgatthamattassa sambhavato ca paµham±yeva visayo.
Hoti cettha–
Paµham±vupasaggatthe, kesañcatthe nip±tasadd±na½;
liªg±dike ca suddhe-bhihite kamm±di-atthepi.
Saliªge t±va– eso puriso, ete puris±, es± kaññ±, et± kaññ±yo, eta½ citta½, et±ni citt±ni.
Sasaªkhye– eko dve.
Saparim±ºe– doºo kh±r² ±¼haka½.
Liªg±divinimutte satt±matte– ca v± ha aha½ atthi sakk±labbh± icc±di.
“Liªgatthe paµham±”ti adhikicca “±lapane c±”ti ±lapanatthe ca paµham±, abhimukha½ katv± lapana½ ±lapana½, ±mantana½ avh±nanti attho.
Ettha ca ±mantana½ n±ma pageva laddhasar³passa saddena abhimukh²karaºa½, kat±bhimukho pana “gacch±”ti-±din± nayena kriy±ya yoj²yati, tasm± ±mantanasamaye kriy±yog±bh±vato ida½ k±rakavoh±ra½ na labhati.
Vuttañca
“Sadden±bhimukh²k±ro, vijjam±nassa vatthuno;
±mantana½ vidh±tabbe, natthi ‘r±j± bhave’tidan”ti.
Bho purisa ehi, bho puris± v±, bhavanto puris± etha.
Kasmi½ atthe dutiy±?
284. Kammatthe dutiy±.
Kammatthe liªgamh± dutiy±vibhatti hoti.
Anabhihite ev±ya½, “kammani dutiy±ya½ tto”ti vacanañcettha ñ±paka½.
Ki½ kamma½?
“Yena v± kayirate ta½ karaºan”ti ito “v±”ti vattate.
285. Ya½ karoti ta½ kamma½.
Ya½ v± karoti, ya½ v± vikaroti, ya½ v± p±puº±ti, ta½ k±raka½ kammasañña½ hoti.
Idha liªgak±lavacanamatanta½. Kar²yat²ti kamma½. Tattha k±raka½, s±dhaka½ kriy±nipphattiy± k±raºamuccate, ta½ pana k±raka½ chabbidha½ kamma½ katt± karaºa½ sampad±namap±d±namok±so c±ti. Tattha sabh±vato, parikappato v± kamm±dimhi satiyeva kriy±bh±vato kamm±d²na½ channampi k±rakavoh±ro siddhova hoti.
Ta½ pana kamma½ tividha½ nibbattan²ya½ vikaraº²ya½ p±paº²yañc±ti. Yath±– m±t± putta½ vij±yati, ±h±ro sukha½ janayati. Ghaµa½ karoti devadatto, kaµµhamaªg±ra½ karoti, suvaººa½ key³ra½, kaµaka½ v± karoti, v²hayo lun±ti. Devadatto nivesana½ pavisati, ±dicca½ passati, dhamma½ suº±ti, paº¹ite payirup±sati.
Vuttañca
“Nibbattivikatippatti-bhedena tividha½ mata½;
kattu kriy±bhigamma½ ta½, sukhaªg±ra½ nivesanan”ti.
Ettha ca icchit±nicchitakathit±kathit±dibhedamanapekkhitv± sabbasaªg±hakavasena “ya½ karoti ta½ kamman”ti vuttatt±, atthantaravikappanav±dhik±rato ca sabbattha imin±va kammasaññ± hoti.
Tattha anicchitakamma½ yath±– kaºµaka½ maddati, visa½ gilati, g±ma½ gacchanto rukkham³la½ upagacchati.
Akathitakamma½ yath±– yaññadatta½ kambala½ y±cate br±hmaºo. Ettha hi “kambala”miti kathitakamma½ dvikammik±ya y±canakriy±ya pattumicchitataratt±. “Yaññadatta”miti appadh±natt± akathitakamma½. Tath± samiddha½ dhana½ bhikkhate, aja½ g±ma½ nayati, par±bhavanta½ purisa½, maya½ pucch±ma gotama½, bhagav± bhikkh³ etadavoca icc±di.
Abhihitakamme pana na hoti, yath±– kaµo kar²yate devadattena, sugatena desito dhammo, yaññadatto kambala½ y±c²yate br±hmaºena icc±di.
“Dutiy±”ti adhik±ro.
286. Gati buddhi bhuja paµha hara kara say±d²na½ k±rite v±.
Gamu sappa gatimhi, budha bodhane, budha avagamane v±, bhuja p±lanabyavaharaºesu, paµha byattiya½ v±c±ya½, hara haraºe, kara karaºe, si saye iccevam±d²na½ dh±t³na½ payoge k±rite sati payojjakakattubh³te kammani liªgamh± dutiy±vibhatti hoti v±. Niccasampatte vikappatthoya½, tena tassa pakkhe tatiy± hoti.
Yo koci puriso g±ma½ gacchati, tamañño payojayati. Puriso purisa½ g±ma½ gamayati, purisena v± g±ma½ gamayati. Eva½ sissa½ dhamma½ bodheti ±cariyo, m±t± putta½ bhojana½ bhojayati, sissa½ dhamma½ p±µheti ±cariyo, puriso purisa½ bh±ra½ h±reti, tath± puriso purisa½ kamma½ k±rayati, purisena v± kamma½ k±r±payati, puriso purisa½ say±payati. Eva½ sabbattha k±rite kattukammani dutiy±.
K±riteti ki½? Puriso g±ma½ gacchati.
Abhihite na bhavati, purisena puriso g±ma½ gam²yate, sisso dhamma½ bodh²yate icc±di.
287. K±laddh±namaccantasa½yoge.
Accanta½ nirantara½ sa½yogoaccantasa½yogo. K±laddh±na½ dabbaguºakriy±hi accantasa½yoge tehi k±laddh±nav±c²hi liªgehi dutiy±vibhatti hoti.
K±le t±va– satt±ha½ gavap±na½, m±sa½ ma½sodana½, sarada½ ramaº²y± nad², sabbak±la½ ramaº²ya½ nandana½, m±sa½ sajjh±yati, tayo m±se abhidhamma½ desesi.
Addh±ne yojana½ vanar±ji, yojana½ d²gho pabbato, kosa½ sajjh±yati.
Accantasa½yogeti ki½? M±se m±se bhuñjati, yojane yojane vih±ra½ patiµµh±pesi.
288. Kammappavacan²yayutte.
Kammappavacan²yehi nip±topasaggehi yutte yoge sati liªgamh± dutiy±vibhatti hoti.
Kamma½ pavacan²ya½ yesa½ te kammappavacan²y±, parasamaññ±vasena v± anv±dayo kammappavacan²y±.
Tattha anusaddassa lakkhaºe, sahatthe, h²ne ca kammappavacan²yasaññ± vutt±. Yath±– pabbajitamanu pabbaji½su, nadimanvavasit± b±r±ºas², nadiy± saha avabaddh±ti attho, anu s±riputta½ paññav±.
Lakkhaº±d²su “lakkhaºi’tthambh³takkh±nabh±ga vicch±su pati pari anavo”ti pati pari an³na½ kammappavacan²yasaññ± vutt±.
Lakkhaºe s³riyuggamana½ pati dibb± bhakkh± p±tubhaveyyu½, rukkha½ pati vijjotate cando, rukkha½ pari, rukkha½ anu.
Itthambh³takkh±ne s±dhu devadatto m±tara½ pati, m±tara½ pari, m±tara½ anu.
Bh±ge yadettha ma½ pati siy±, ma½ pari, ma½ anu, ta½ d²yatu.
Vicch±yoge atthamattha½ pati saddo nivisati, rukkha½ rukkha½ pati vijjotate cando, rukkha½ rukkha½ pari, rukkha½ rukkha½ anu.
“Abhirabh±ge”ti abhissa bh±gavajjitesu lakkhaº±d²su kammappavacan²yasaññ± vutt±. Ta½ kho pana bhavanta½ gotama½ eva½ kaly±ºo kittisaddo abbhuggato, s±dhu devadatto m±tara½ abhi.
Nip±te dhi br±hmaºassa hant±ra miccevam±di.
289. Kvaci dutiy± chaµµh²namatthe.
Chaµµh²na½ atthe kvaci dutiy±vibhatti hoti. Antar±-abhito parito pati paµibh±tiyoge aya½. Antar± ca r±jagaha½ antar± ca n±¼anda½ addh±namaggappaµipanno, r±jagahassa ca n±¼and±ya ca majjheti attho. Abhito g±ma½ vasati, parito g±ma½ vasati, nadi½ nerañjara½ pati, nerañjar±ya nadiy± sam²peti attho. Paµibhantu ta½ cunda bojjhaªg±, upam± ma½ paµibh±ti, upam± mayha½ upaµµhahat²ti attho.
“Kvaci dutiy±, atthe”ti ca vattate.
290. Tatiy±sattam²nañca.
Tatiy±sattam²namatthe ca kvaci liªgamh± dutiy±vibhatti hoti.
Tatiyatthe sace ma½ n±lapissati, tvañca ma½ n±bhibh±sasi, vin± saddhamma½ kuto sukha½, up±yamantarena na atthasiddhi.
Sattamiyatthe k±le, up±nvajjh±vasassa payoge, adhisiµµh±vas±na½ payoge, tapp±nac±re ca dutiy±.
K±le t±va– pubbaºhasamaya½ niv±setv±, eka½ samaya½ bhagav±. Ima½ ratti½ catt±ro mah±r±j±no.
Up±dipubbassa vasadh±tussa payoge– g±ma½ upavasati, g±ma½ anuvasati, vih±ra½ adhivasati, g±ma½ ±vasati, ag±ra½ ajjh±vasati. Tath± pathavi½ adhisessati, g±ma½ adhitiµµhati, g±ma½ ajjh±vasati.
Tapp±nac±resu– nadi½ pivati, g±ma½ carati icc±di.
Kasmi½ atthe tatiy±?
291. Karaºe tatiy±.
Karaºak±rake tatiy±vibhatti hoti.
Ki½ karaºa½?
292. Yena v± kayirate ta½ karaºa½.
Yena v± katt± upakaraºabh³tena vatthun± kriya½ abyavadh±nena karoti, yena v± vikaroti, yena v± p±puº±ti, ta½ k±raka½ karaºasañña½ hoti.
Kar²yate anen±ti karaºa½, ettha ca satipi sabbak±rak±na½ kriy±s±dhakatte “yena v± kayirate”ti visesetv± vacana½ katt³pakaraºabh³tesu k±rakesu s±dhakatamasseva gahaºattha½.
Vuttañca
“Yassa sabbavisesena, kriy±sa½siddhihetut±;
sambh±v²yati ta½ vutta½, karaºa½ n±ma k±rakan”ti.
Ta½ pana duvidha½ ajjhattika b±hiravasena.
Yath±– hatthena kamma½ karoti, cakkhun± r³pa½ passati, manas± dhamma½ viññ±ya. Dattena v²hayo lun±ti, aggin± kuµi½ jh±peti.
“Tatiy±”ti adhik±ro.
293. Kattari ca.
Kattari ca k±rake liªgamh± tatiy±vibhatti hoti. Caggahaºena itthambh³talakkhaºe, kriy±pavagge, pubbasadisasam³nattha kalaha nipuºa missaka sakhilatth±diyoge, k±laddh±nesu, paccattakammatthapañcamiyatth±d²su ca tatiy±.
Ko ca katt±?
294. Yo karoti sa katt±.
Yo kriya½ attappadh±no hutv± karoti, so kattusañño hoti.
So tividho suddhakatt± hetukatt± kammakatt±ti. Tattha yo sayameva kriya½ karoti, so suddhakatt±. Yo añña½ k±tu½ samattha½ akaronta½ kamma½ niyojeti, so hetukatt±, yath±– gantu½ samattho devadatto, tamañño payojeti “gamayati devadattan”ti.
Ya½ pana tattha tattha gacchati devadatto, tamañño payojayati “gamayati devadattan”ti hetvatthanidassana½, tampi s±matthiyadassanavasena vuttanti gahetabba½. Aññath± yadi sayameva gacchati, ki½ tattha payojakaby±p±rena akaronta½ balena k±rayati, p±s±ºa½ uµµh±payat²ti-±dikañca na sijjheyya.