14. Atthattikavibh±ga
Bh³dh±tu t±ya nipphanna-r³pañc±ti ida½ dvaya½;
katv± padh±namamhehi, sabbameta½ papañcita½.
Bhavatissa vas± d±ni, vakkh±matthattika½ vara½;
atthuddh±ro tumantañca, tv±diyanta½ tika½ idha.
Tasm± t±va bh³dh±tuto pavattassa bh³tasaddassa atthuddh±ro n²yate–
Khandhasatt±manussesu, vijjam±ne ca dh±tuya½;
kh²º±save rukkh±dimhi, bh³tasaddo pavattati.
Upp±de c±pi viññeyyo, bh³tasaddo vibh±vin±;
vipule sopasaggoya½, h²¼ane vidhamepi ca;
par±jaye vediyane, n±me p±kaµat±ya ca.
Vuttañheta½– bh³tasaddo pañcakkhandh±manussadh±tuvijjam±nakh²º±savasattarukkh±d²su dissati. “Bh³tamidanti bhikkhave samanupassath±”ti-±d²su hi aya½ pañcakkhandhesu dissati. “Y±n²dha bh³t±ni sam±gat±n²”ti ettha amanusse. “Catt±ro kho bhikkhu mah±bh³t± het³”ti ettha dh±t³su. “Bh³tasmi½ p±cittiyan”ti-±d²su vijjam±ne. “Yo ca k±laghaso bh³to”ti ettha kh²º±save. “Sabbeva nikkhipissanti, bh³t± loke samussayan”ti ettha satte. “Bh³tag±map±tabyat±y±”ti ettha rukkh±d²s³ti. M³lapariy±yasuttaµµhakath±ya vacana½ ida½. ݲk±yam±disaddena upp±d±d²ni gayhare. Vuttañheta½– “j±ta½ bh³ta½ saªkhatan”ti-±d²su bh³tasaddo upp±de dissati. Sa-upasaggo pana “pabh³tamariyo pakaroti puññan”ti-±d²su vipule. “Yebhuyyena bhikkh³na½ paribh³tar³po”ti-±d²su h²¼ane. “Sambh³to s±ºav±s²”ti-±d²su paññattiya½. “Abhibh³to m±ro vijito saªg±mo”ti-±d²su vidhamane. “Par±bh³tar³pokho aya½ acelo p±thikaputto”ti-±d²su par±jaye. “Anubh³ta½ sukhadukkhan”ti-±d²su vediyane. “Vibh³ta½ paññ±y±”ti-±d²su p±kaµ²karaºe dissati, te sabbe “rukkh±d²s³”ti-±disaddena saªgahit±ti daµµhabb±ti. Id±ni tumantapad±ni vuccante– Bhavitu½, ubbhavitu½, samubbhavitu½, pabhavitu½, par±bhavitu½, atibhavitu½, sambhavitu½, vibhavitu½, bhotu½, sambhotu½, vibhotu½, p±tubhavitu½, p±tubbhavitu½ v±, p±tubhotu½. Im±ni akammak±ni tumantapad±ni. Paribhotu½ paribhavitu½, abhibhotu½ abhibhavitu½, adhibhotu½ adhibhavitu½, atibhotu½ atibhavitu½, anubhotu½ anubhavitu½, samanubhotu½ samanubhavitu½, abhisambhotu½ abhisambhavitu½. Im±ni sakammak±ni tumantapad±ni, sabb±net±ni suddhakattari bhavanti. “Bh±vetu½, pabh±vetu½, sambh±vetu½, vibh±vetu½, paribh±vetu½”iccevam±d²ni hetukattari tumantapad±ni, sabb±nipi hetukattari tumantapad±ni sakammak±niyeva bhavanti. Uddesoya½. Tatra sam±natthapadesu ekamev±dipada½ gahetv± niddeso k±tabbo– bhavitunti hotu½ vijjitu½ paññ±yitu½ sar³pa½ labhitu½. Ettha vuttanay±nus±rena ses±nampi tumant±na½ niddeso vitth±retabbo, sabb±ni tumantapad±ni catutthiyatthe vattanti “tva½ mama cittamaññ±ya, netta½ y±citum±gato”ti ettha viya. Y±citunti hi y±canatth±y±ti attho. Tasm± bhavitunti-±d²nampi “bhavanatth±y±”ti v± “bhavanatthan”ti v± “bhavan±y±”ti v± ±din± attho gahetabbo. Apica “nekkhamma½ daµµhu khemato”ti ettha “daµµhun”ti padassa “disv±”ti atthadassanato yath±raha½ tumant±ni tv±saddantapadatthavasenapi gahetabb±ni. Et±ni ca nip±tapadesu saªgaha½gacchanti. Vuttañhi niruttipiµake nip±tapadaparicchede “tu½ iti catutthiy±”ti. Tatr±yamattho “tu½ iti etadanto nip±to catutthiy± atthe vattat²”ti.
Tumantakath± samatt±.
Id±ni tv±diyantapad±ni vuccante– Bhavitv±, bhavitv±na, bhavituna, bhaviya, bhaviy±na. Ubbhavitv±, ubbhavitv±na, ubbhavituna, ubbhaviya, ubbhaviy±na. Esa nayo “samubbhavitv±, par±bhavitv±, sambhavitv±, vibhavitv±, p±tubbhavitv±”ti etth±pi. Im±ni akammak±ni ussukkanatth±ni tv±diyantapad±ni. Bhutv±, bhutv±na, paribhavitv±, paribhavitv±na, paribhavituna, paribhaviya, paribhaviy±na, paribhuyya. Abhibhavitv±, abhibhavitv±na, abhibhavituna, abhibhaviya, abhibhaviy±na, abhibhuyya. Esa nayo “adhibhavitv±, atibhavitv±, anubhavitv±”ti etth±pi. Idañcettha nidassana½. “Tamavoca r±j± anubhaviy±na tampi, eyy±si khippa½ ahamapi p³ja½ kassan”ti. Anubhutv±, anubhutv±na. Adhibhotv±, adhibhotv±na.
“Saµµhi kappasahass±ni, devaloke ramissati;
aññe deve adhibhotv±, issara½ k±rayissat²”ti
Idamettha p±¼inidassana½, im±ni sakammak±ni ussukkanatth±ni tv±diyantapad±ni. Im±ni catt±ri suddhakattariyeva bhavanti.
“Bh±vetv±, bh±vetv±na. Pabh±vetv±, pabh±vetv±na. Sambh±vetv±, sambh±vetv±na. Vibh±vetv±, vibh±vetv±na. Paribh±vetv±, paribh±vetv±na”iccevam±d²ni sakammak±ni ussukkanatth±ni tv±diyantapad±ni hetukattariyeva bhavanti. Uddesoya½. Tatra sam±natthapadesu ekamev±dipada½ gahetv± niddeso k±tabbo– bhavitv±ti hutv± paññ±yitv± sar³pa½ labhitv±. Eva½ vuttanay±nus±rena ses±nampi tv±diyantapad±na½ niddeso vitth±retabbo. Aya½ pana viseso bhutv±ti sampatti½ anubhutv±ti sakammakavasena attho gahetabbo. Bhutv± anubhutv±ti imesañhi sam±natthata½ saddhammavid³ icchanti. Atrida½ vuccati–
“Bhutv± bhutv±na”iccete, “anubhutv±”timassa hi;
attha½ s³centi “hutv±”ti, padassa pana neva te.
Keci “bh³tv±”ti d²ghatta½, tassa icchanti s±sane;
d²ghat± rassat± ceva, dvayampeta½ padissati.
Saddasatthe ca “bh³tv±”ti, d²ghattasañhita½ pada½;
“bhavitv±”ti padassattha½, d²peti na tu s±sane.
“Hutv±”iti pada½yeva, d²peti jinas±sane;
“bhavitv±”ti padassattha½, natthi aññattha ta½ pada½.
Icceva½ savisesantu, vacana½ s±radassin±;
s±sane saddasatthe ca, viññun± pekkhitabbaka½.
Eva½ ussukkanatthe pavatt±ni tv±diyantapad±nipi niddiµµh±ni, sabb±net±ni avibhattik±n²ti gahetabb±ni. Niruttipiµake hi nip±taparicchede avibhattik±ni katv± tv±diyantapad±ni vutt±ni. Saddatthavid³na½ pana mate paµham±divibhattivasena savibhattik±ni bhavanti. Imasmiñca pana tv±diyant±dhik±re idañcupalakkhitabba½– bhutv± gacchati, bhutv± gato, bhutv± gamissasi, kasitv± vapati. Umaªg± nikkhamitv±na, vedeho n±vam±ruhi. Bhutv±na bhikkhu bhikkhassu icc±d² sam±nakattuk±na½ dh±t³na½ pubbak±le tv±disaddappayog±. “Bhutv± gacchat²”ti ettha hi “bhutv±”ti ida½ pubbak±lakriy±d²paka½ pada½. “Gacchat²”ti ida½ pana uttarak±lakriy±d²paka½, sam±nakattuk±ni cet±ni pad±ni ekakattuk±na½ kriy±na½ v±cakatt±. Tath± hettha yo gamanakriy±ya katt±, so eva bhuñjanakriy±ya kattubh³to daµµhabbo. Aya½ nayo aññatr±pi ²disesu µh±nesu netabbo.
“Andhak±ra½ nihantv±na, uditoya½ div±karo;
vaººa½ paññ±vabh±sehi, obh±setv± samuggato”
Icc±d²nipi pana sam±nakattuk±na½ sam±nak±le tv±disaddappayog±. Ettha hi “nihantv±n±”ti pada½ sam±nak±lakriy±d²paka½ pada½. “Udito”ti ida½ pana uttarak±lakriy±d²paka½ padanti na vattabba½ sam±nak±lakriy±ya idh±dhippetatt±. Tasm±yeva sam±nak±lakriy±d²paka½ padanti gahetabba½. Aya½ nayo aññatr±pi ²disesu µh±nesu netabbo.
Keci pana “mukha½ by±d±ya sayati, akkhi½ parivattetv± passat²”ti ud±haranti. Apare “nisajja adh²te, µhatv± kathet²”ti. Tattha by±d±naparivattanuttarak±lo by±d±n³pasamalakkhaºa½ passanakriy±ya lakkhiyati. “Nisajja adh²te, µhatv± kathet²”ti ca sam±nak±lat±yapi ajjhenakathanehi pubbepi nisajjaµµh±n±ni hont²ti sakk± pubbuttarak±lat± sambh±vetu½, tasm± purim±niyeva ud±haraº±ni yutt±ni. Udayasamak±lameva hi tannivattan²yanivattananti. “Dv±ram±varitv± pavisati”icc±di sam±nakattuk±na½ aparak±le tv±disaddappayogo. Yasm± panettha pavisanakriy± purim±, ±varaºakriy± pana pacchim±, tasm± “±varitv±”ti ida½ aparak±lakriy±d²paka½ padanti veditabba½. “Pavisat²”ti ida½ pana pubbak±lakriy±d²paka½ padanti. Aya½ nayo aññatr±pi ²disesu µh±nesu netabbo. Apare “dhan’ti kacca patito daº¹o”ti ud±haraºanti. Abhigh±tabh³tasam±yoge pana abhigh±tajasaddassa sam±nak±lat± ettha labbhat²ti idh±pi purim±niyeva ud±haraº±ni yutt±n²ti. “Pis±ca½ disv± cassa bhaya½ hoti. Paññ±ya cassa disv± ±sav± parikkh²º±”icc±di asam±ne kattari payogo. Ettha hi pis±ca½ disv± purisassa bhaya½ hoti, paññ±ya disv± assa puggalassa ±sav± parikkh²º±. Eva½ sam±nakattukat± dh±t³na½ na labbhati dassanakriy±ya purisesu pavattanato, bhavan±dikriy±ya ca bhay±d²su pavattanatoti daµµhabba½. Aya½ nayo aññatr±pi ²disesu µh±nesu netabbo. Idampi panettha upalakkhitabba½ “appatv± nadi½ pabbato, atikkamma pabbata½ nad²”icc±di par±parayogo. “S²ha½ disv± bhaya½ hoti, ghata½ pivitv± bala½ j±yate, ‘dhan’ti katv± daº¹o patito”icc±di lakkhaºahetu-±dippayogo. “Nhatv± gamana½, bhutv± sayana½. Up±d±ya r³pa”micc±pi byattayena saddasiddhippayogoti. Icceva½ sabbath±pi sam±nakattuk±na½ dh±t³na½ pubbak±le tv±disaddappayogo, sam±nakattuk±na½ sam±nak±le tv±disaddappayogo, sam±nakattuk±na½ aparak±le tv±disaddappayogo, asam±nakattuk±na½ tv±disaddappayogo, par±parayogo lakkhaºahetu-±dippayogo, byattayena saddasiddhippayogoti sattadh± tv±diyant±na½ pad±na½ payogo veditabbo. Yadi eva½ kasm± kacc±yane “pubbak±lekakattuk±na½ tuna tv±na tv± v±”ti pubbak±leyeva ekakattukaggahaºa½ katanti? Yetuyyena tv±diyant±na½ pad±na½ purimak±lakriy±d²panato. Kacc±yane hi yebhuyyena pavatti½ sandh±ya “pubbak±lekakattuk±nan”ti vutta½. Yasm± pana “iti katv±”ti-±d²na½ pad±na½ hetu-atthavasenapi pubb±cariyehi attho sa½vaººito, tasm± “bhavitv±”ti-±d²na½ bh³dh±tumay±na½ tv±disaddant±na½ pad±na½ aññesañca “pacitv±”ti-±d²na½ yath±payoga½ “bhavanahetu pacanahet³”ti-±din± hetu-atthopi gahetabbo. Atrida½ vuccati–
Hetutthepi yato honti, sadd± ussukkanatthak±;
tasm± hetuvasen±pi, vadeyyattha½ vicakkhaºo.
“Iti katv±”ti saddassa, atthasa½vaººan±su hi;
“iti karaºahet³”ti, attho dh²rehi gayhati.
“Gacch±mi d±ni nibb±na½, yattha gantv± na socati”;
iti p±µhepi hetuttho, gayhate pubbaviññubhi.
“Yasmi½ nibb±ne gamana-het³”ti hi kath²yate;
hetuttheva½ yath±yoga-maññatr±pi aya½ nayo.
Eva½ bh³tasaddassa atthuddh±ro ca tumantapadañca tv±diyantapadañc±ti atthattika½ vibhatta½.
Yo imamatthatika½ suvibhatta½,
kaººaras±yanam±gamik±na½;
dh±rayate sa bhave gatakaªkh±,
p±vacanamhi gate sukhumatthe.
Iti navaªge s±µµhakathe piµakattaye byappathagat²su viññ³na½
Kosallatth±ya kate saddan²tippakaraºe
Atthattikavibh±go n±ma
Cuddasamo paricchedo.
Eva½ n±nappak±rato bh³dh±tur³p±ni dassit±ni.
Padam±l± niµµhit±.