“V±yodh±t³”ti etassa, padassattha½ tahi½ tahi½.
Yattha pathav² ca ±po ca, tejo v±yo na g±dhati;
ettha ±p±dika½ sadda-ttika½ manogaº±dike.
Idampi manogaº±dikalakkhaºa½. Ettha manogaº±dik± dvidh± bhijjanti bila pad±dito ±p±dito ca. Eva½ manogaº±dikalakkhaºa½ an±kula½ niggumba½ nijjaµa½ samuddiµµha½.
Atha amanogaºalakkhaºa½ kathay±ma–
Ye ca visaye sont±, ye ca sm±visaye siyu½;
sadd± eva½pak±r± te, amanogaºasaññit±.
Ke te? Atthabyañjanakkharasadd±dayo ceva d²ghorasadd± ca. Etesu hi atthasadd±d²na½ vacanaµµh±ne “atthaso byañjanaso akkharaso suttaso up±yaso sabbaso µh±naso”ti-±d²ni sont±ni r³p±ni bhavanti. D²ghorasadd±na½ pana sm±vacanaµµh±ne “d²ghaso oraso”ti sont±ni r³p±ni bhavanti. Ida½ amanogaºalakkhaºa½.
Aparampi bhavati–
Sabbath± vinimutt± ye, s± so syant±dibh±vato;
eva½vidh±pi te sadd±, amanogaºasaññit±.
Ke te? “Puriso kaññ± citta”micc±dayo. Idampi amanogaºalakkhaºa½. Eva½ amanogaºalakkhaºa½ an±kula½ niggumba½ nijjaµa½ samuddiµµha½.
Eva½ dassitesu manogaºalakkhaº±d²su koci vadeyya “yadida½ tumhehi vutta½ ‘ye sam±s±dibh±vamhi, majjhok±r±va honti t³’ti-±din± manogaº±dikalakkhaºa½, tena “parosata½ gomaya½ godhano”icc±d²su goparasadd±dayopi manogaº±dikabh±va½ ±pajjant²ti? N±pajjanti. Kasm±ti ce? Yasm±–
Ettha manogaº±d²na½, antassotta½ paµiccida½;
“majjhok±r±”ti vacana½, vutta½ na tv±gam±dika½.
“Parosata½ gomayan”ti-±d²su amanogaºo;
pubbabh³ta½ pada½ oss±-gamatt±n’iccat±ya ca.

Tasm± n±pajjanti. Iti sabbath±pi amanogaºalakkhaºa½ nissesato dassita½. Icceva½ manogaºavibh±van±ya½ manogaºo manogaº±diko amanogaºo c±ti tidh± bhedo veditabbo.

Tattha manogaºe pariy±pannasadd±na½ sam±sa½ patv± “abyaggamanaso naro, thiracetasa½ kula½, saddheyyavacas± up±sik±ti-±din± liªgattayavasena aññath±pi r³p±ni bhavanti. Ettha pana keci eva½ vadanti “yad± manasaddo sakatthe avattitv± ‘abyaggo mano yassa soya½ abyaggamanaso, al²no mano yassa soya½ al²namanaso’ti eva½ aññatthe vattati, tad± purisanayeneva n±mikapadam±l± labbhati, na manogaºanayen±”ti. Ta½ na gahetabba½ ubhinnampi yath±raha½ labbhanato. Tath± hi visuddhimagge puggal±pekkhanavasena “khantisoraccamett±di-guºabh³sitacetaso. Ajjhesana½ gahetv±n±”ti ettha manogaºanayo dissati. Taµµ²k±yampi “ajjhesito d±µh±n±ga-ttherena thiracetas±”ti manogaºanayo dissati, tasm± tesa½ vacana½ na gahetabba½. Eva½ vadant± ca te abyaggamanasadd±d²na½ abyaggamanasaicc±din± sak±rantapakatibh±vena µhapetabbabh±va½ vibbhantamativasena cintetv± sabb±su vibhatt²su, dv²su ca vacanesu purisanayena yojetabbata½ maññanti. Evañca sati “guºabh³sitacetaso, thiracetas±”ti chaµµh²catutth²tatiy±r³p±ni nasiyu½, aññ±niyeva anabhimat±ni r³p±ni siyu½. Yasm± siyu½, tasm± eva½ aggahetv± aya½ viseso gahetabbo.
Yattha hi sam±savasena manasaddo cetasadd±dayo ca sakatthe avattitv± aññatthe vattanti, tattha sak±r±gam±na½ pad±na½ n±mikapadam±l± purisanayena ca manogaºe mananayena ca yath±raha½ labbhati. Nissak±r±gam±na½ pana purisanayeneva labbhati. Yattha pana sam±savisayeyeva man±disadd± sakatthe vattanti, tattha nissak±r±gam±na½ n±mikapadam±l± purisanayena ca manogaºe mananayena ca labbhati.
Id±ni imassatthassa ±vibh±vattha½, saddagat²su ca viññ³na½ kosallupp±danattha½ yath±vutt±na½ pad±na½ padam±l± tidh± katv± dassayiss±ma– “by±satto mano yassa soya½ by±sattamanaso naro”ti evamaccanta½ puggal±pekkhakassa imassa padassa–
By±sattamanaso naro, by±sattamanas± nar±. By±sattamanasa½ nara½, by±sattamanase nare. By±sattamanas±, by±sattamanena narena, by±sattamanehi, by±sattamanebhi narehi. By±sattamanaso, by±sattamanassa narassa, by±sattaman±na½ nar±na½. By±sattaman±, by±sattamanasm±, by±sattamanamh± nar±, by±sattamanehi, by±sattamanebhi narehi. By±sattamanaso, by±sattamanassa narassa, by±sattaman±na½ nar±na½. By±sattamanasi, by±sattamane, by±sattamanasmi½, by±sattamanamhi nare, by±sattamanesu naresu. Bho by±sattamanasa nara, bhavanto by±sattamanas± nar±ti n±mikapadam±l± bhavati.
Eva½ sak±r±gamassa labbham±n±labbham±nat± vavatthapetabb±. Ettha hi paµham±dutiy±vibhatt²na½ ekavacanabahuvacanaµµh±ne ca tatiy±catutth²chaµµh²sattam²na½ ekavacanaµµh±ne ca yath±raha½ gamo bhavati ±desasaravibhattisaraparatt±. Ayañca nayo sukhumo s±dhuka½ manasi k±tabbo.
Aparo nayo– “by±satto mano yassa soya½ by±sattamano”ti evampi puggal±pekkhakassa imassa padassa “by±sattamano naro, by±sattaman± nar±. By±sattamana½ naran”ti-±din± purisanayeneva n±mikapadam±l± bhavati. Ettha pana sabbath±pi gamo natthi. Aparopi nayo– “by±satto ca so mano c±ti by±sattamano”ti eva½ citt±pekkhakassapi imassa padassa “by±sattamano, by±sattaman±. By±sattamana½, by±sattamane. By±sattamanas±, by±sattamanen±”ti-±din± manogaºe mananayena n±mikapadam±l± bhavati, ettha pana tatiy±catutth²chaµµh²sattam²na½ ekavacanaµµh±neyeva gamo bhavati ±desasaraparatt±. Yath± ca ettha, eva½ “al²namanaso naro”ti-±d²supi aya½ tividho nayo veditabbo.
Napu½sakaliªge pana vattabbe “by±sattamanasa½ kula½, by±sattaman±ni kul±ni. By±sattamanasa½ kula½, by±sattaman±ni kul±ni. By±sattamanas± kulen±”ti-±din± n±mikapadam±l± yojetabb±. Ettha pana paµham±dutiy±tatiy±catutth²chaµµh²sattam²na½ ekavacanaµµh±neyeva yath±raha½ gamo bhavati ±desasaravibhattisaraparatt±, ayampi nayo sukhumo s±dhuka½ manasi k±tabbo.
Itthiliªge pana vattabbe “by±sattamanas± itth²”ti eva½ paµhamekavacanaµµh±neyeva gama½ vatv± tato “by±sattaman±, by±sattaman±yo itthiyo. By±sattamana½ itthin”ti kaññ±nayena yojetabb±. “Eva½ saddheyyavacas± up±sik±, saddheyyavac±yo up±sik±yo. Saddheyyavaca½ up±sikan”ti-±din±pi. “By±sattamana½ kula½, by±sattaman± itth²”ti-±din± pana cittakaññ±nayena yojetabb±. Ettha pana sabbath±pi gamo natthi.
Sot³na½ ñ±ºappabhedajananattha½ apar±pi n±mikapadam±l±yo dassayiss±ma sahanibbacanena– mano eva m±nasa½, samuss±hita½ m±nasa½ yassa soya½ samuss±hitam±naso. “Samuss±hitam±naso, samuss±hitam±nas±. Samuss±hitam±nasa½, samuss±hitam±nase. Samuss±hitam±nasen±”ti purisanayena yojetabb±. Sundar± medh± assa atth²ti sumedhaso. “Sumedhaso, sumedhas±. Sumedhasa½, sumedhase. Sumedhasen±”ti purisanayena, eva½ “bh³rimedhaso”ti-±d²nampi. Tatrime payog±–
“Ya½ vadanti sumedhoti, bh³ripañña½ sumedhasa½;
ki½ nu tamh± vippavasi, muhuttamapi piªgiya;
gotam± bh³ripaññ±º±, gotam± bh³rimedhas±.
N±ha½ tamh± vippavas±mi, muhuttamapi br±hmaºa;
gotam± bh³ripaññ±º±, gotam± bh³rimedhas±”ti.
Itthiliªge vattabbe “samuss±hitam±nas± sumedhas±”ti r³p±ni, napu½sake vattabbe “samuss±hitam±nasa½ sumedhasan”ti r³p±ni, kaññ± cittanayena etesa½ padam±l± yojetabb±. Ok±rantapulliªgaµµh±ne itthiliªg±divinicchayo nayappak±sanattha½ kato. Visesato hi ok±rantakath±yeva idh±dhippet±. Apica loke n²ti n±ma n±nappak±rehi kathit± eva sobhati, ayañca s±sane n²ti, tasm± n±nappak±rehi kathit±ti.
Sabb±ni nayato eva½, ok±rantapad±nime;
pulliªg±ni pavutt±ni, s±sanattha½ mahesino.
Viseso tesu kesañci, p±¼iya½ yo padissati;
paccattavacanaµµh±ne, pak±sess±mi ta½’dhun±.
“Vanappagumbe yatha phussitagge”, iti-±dinayena hi;
katthacodantapulliªga-r³p±ni aññath± siyu½.
Paccattavacanicceva, tañca r³pa½ pak±saye;
“paccatte bhummaniddeso”, iti bh±santi kecana.
Tatra k±nici suttapad±ni dassess±ma– natthi attak±re, natthi parak±re, natthi purisak±re, pariyantakate sa½s±re, j²ve sattame, na heva½ vattabbe, b±le ca paº¹ite ca sandh±vitv± sa½saritv± dukkhassanta½ karissant²ti. Im±ni ekavacanabahuvacanavasena dvidh± gahetabb±ni. Paccattekavacanabahuvacan±nañca ek±r±deso veditabbo.
Ye pana “vanappagumbeti paccattavacanassa bhummavacananiddeso”ti vadanti, te vattabb± “yadi vanappagumbeti paccattavacanassa bhummavacananiddeso, evañca sati ‘th±liya½ odana½ pacat²’ti ettha viya ±dh±rasutisambhavato ‘gimh±na m±se paµhamasmi½ gimhe’ti ida½ katarattha½ jotet²”ti? Te vadeyyu½ “na maya½ bho ‘vanappagumbeti ida½ bhummavacanan’ti vad±ma, atha kho ‘paccattavacanassa bhummavacananiddeso’ti vad±m±”ti. Evampi dosoyeva tumh±ka½, nanu “saªghe gotami deh²”ti etth±pi sampad±navacanassa bhummavacananiddesoti vuttepi saªghassa d±nakriy±ya ±dh±rabh±vato “saªghe”ti vacana½ suºant±na½ ±dh±rasuti ca ±dh±raparikappo ca hotiyeva. Na hi sakk± eva½ pavatta½ citta½ niv±retu½, tasm± ettha eva½ pana viseso gahetabbo “paccattavacanassapi katthaci bhummavacanassa viya r³pa½ hot²”ti. Evañhi gahite na koci virodho. ¿disesu hi µh±nesu niruttippabhedakusalo lok±nukampako bhagav± paccattavacanavasena niddisitabbe sati eva½ aniddisitv± lokassa sammohamupp±dayanto viya katha½ bhummavacananiddesa½ karissati, tasm± saddas±maññalesamatta½ gahetv± “bhummavacananiddeso”ti na vattabba½. Yadi saddas±mañña½ gahetv± bhummavacananiddesa½ icchatha, “paccattekavacanassa upayogabahuvacananiddeso”tipi icchitabba½ siy±.
Apica tatheva “attak±re”ti paccattavacanassa bhummavacananiddese sati ±dh±rasutisambhavato “attak±rasmi½ kiñci vatthu natth²”ti anadhippeto attho siy±, na pana “attak±ro natth²”ti adhippeto attho. “Upayogabahuvacananiddeso”ti gahaºepi upayogatthassa natthisaddena avattabbatt± dosoyeva siy±, atthisadd±d²na½ viya pana natthisaddassapi paµham±ya yogato “attak±re”ti ida½ paccattavacanamev±ti viññ±yati. “B±le ca paº¹ite ca sandh±vitv± sa½saritv± dukkhassanta½ karissant²”ti etth±pi paccattavacanassa “bhummavacananiddeso”ti v± “upayogavacananiddeso”ti v± gahaºe sati “b±l± ca paº¹it± c±”ti ettakampi vattu½ aj±nanadoso siy±, “karissant²”ti padayogato pana “b±le c±”ti-±di paccattavacanamev±ti viññ±yati. Yath± pana niggah²t±gamavasenucc±rite “cakkhu½ udap±d²”ti pade paccattavacanassa “cakkhu½ me dehi y±cito”ti ettha upayogavacanena sutivasena sam±nattepi paccattavacanatthoyeva sot±re paµibh±ti “udap±d²”ti-±khy±tena kathitatt±, na pana vibhattivipall±satthabh³to upayogavacanattho “udap±d²”ti-±khy±tena avacan²yatt±, “cakkhu½ udap±d²”ti hi bhagavat± vuttak±le ko “cakkhu½ udap±d²”ti pada½ parivattitv± attham±cikkhati, tath± “b±le paº¹ite”ti-±d²nampi paccattavacan±na½ aparehi “b±le paº¹ite”ti-±d²hi bhummopayogavacanehi sutivasena sam±nattepi paccattavacanatthoyeva sot±re paµibh±ti, na itaravacanattho yath±payoga½ atthassa gahetabbatt±. Iti “vanappagumbe, b±le, paº¹ite”ti-±d²na½ suddhapaccattavacanattaññeva s±rato paccetabba½, na sutis±maññena bhummopayogavacanatta½.