4. Catuttho kaº¹o (º±di)
1. ðo v± pacce. Chaµµhiyant± n±masm± v± ºappaccayo hoti apacce-bhidheyye, ºak±ro vuddhyattho, evamaññatt±pi, vasiµµhass±pacca½ v±siµµho, v±siµµh² v±, opagavo, opagav² v±, veti v±kyasam±savikappanattha½, tass±dhik±ro sakatth±vadhi. 2. Vacch±dito º±naº±yan±. Vacch±d²hi apaccappaccayantehi gott±d²hi ca saddehi º±naº±yanappaccay± v± honti apacce, vacch±no vacch±yano, kacc±no kacc±yano, y±game k±tiy±no, moggall±no moggall±yano, s±kaµ±no s±kaµ±yano, kaºh±no kaºh±yano icc±di. 3. Kattik±vidhav±d²hi ºeyyaºer±. Kattik±d²hi vidhav±d²hi ca ºeyyaºer± v± yath±kkama½ honti apacce, kattikeyyo, venateyyo, bh±gineyyo icc±di vedhavero, bandhakero, n±likero, s±maºero icc±di. 4. ðyadicc±d²hi. Ditippabhutihi ºyo v± hoti apacce, decco, ±dicco, koº¹añño, gaggyo, bh±tabbo icc±di. 5. ¾ ºi. Ak±rantato ºi v± hoti apacce, dakkhi, datthi, doºi. V±savi, v±ruºi icc±di. 6. R±jato ñño j±tiya½. R±jasaddato ñño v± hoti apacce j±tiya½ gamyam±n±ya½, r±jañño, j±tiyanti ki½? R±j±pacca½. 7. Khatt± yiy±. Khattasadd± ya-iy± honti apacce j±tiya½, khatyo, khattiyo, j±tiya½tveva? Khatti. 8. Manuto ssasaºa. Manusaddato j±tiya½ ssasaº honti apacce, manusso, m±nuso, itthiya½ manuss±, m±nus², j±tiya½tveva? M±navo. 9. Janapadan±masm± khattiy± raññe ca ºo. Janapadassa ya½ n±ma½, tann±masm± khattiy± apacce raññe ca ºo hoti, pañc±lo, kosalo, m±gadho, okk±ko, janapadan±masm±ti ki½? D±sarathi, khattiy±ti ki½? Pañc±lassa br±hmaºassa apacca½ pañc±li. 10. ðya kurusiv²hi. Kurusiv²hi apacce raññe ca ºyo hoti. Korabyo, sebyo. 11. ða r±g± tena ratta½. R±gav±citatiyantato rattamicchetasmi½ atthe ºo hoti, kas±vena ratta½ k±s±va½, kosumbha½, y±lidda½, r±g±ti ki½? Devadattena ratta½ vattha½, idha kasm± na hoti? ‘N²la½ p²tan’ti, guºavacanatt± vin±pi ºena ºatthass±bhidh±nato. 12. Nakkhatteninduyuttena k±le. Tatiyantato nakkhatt± tena lakkhite k±le ºo hoti, tañce nakkhattaminduyutta½ hoti, phuss² ratti, phussa½ aha½, nakkhatteneti ki½? Gurun± lakkhit± ratti. Induyutteneti ki½? Katthik±ya lakkhito muhutto, k±leti ki½? Phussena lakkhit± atthasiddhi, ajjakattik±ti kattik±yutte cande kattik±saddo vattate. 13. S±-ssa devat± puººam±s². Seti paµhamant± ass±ti chaµµhyatthe ºo bhavati, ya½ paµhamanta½, s± ce devat± puººam±s²v±, sugato devat± ass±bhi sogato, m±hindo, y±mo, v±ruºo, phuss² puººam±s² assa sambandhin²ti phusso, m±so, m±yo, phagguno, citto, ves±kho. Jeµµham³lo, ±sa¼ho, s±vaºo, poµµhap±do, assayujo, kattiko, m±gasiro, puººam±s²ti ki½? Phuss² pañcam² assa, puººam±s² ca bhatakam±sasambandhin² na hoti… puººo m± assanti nibbacan±, ato eva nip±tan± ºo s±gamo ca, m±sasutiy±va na pañcadasa ratt±do vidhi. 14. Tamadh²te ta½ j±n±ti kaºik± ca. Dutiyantato tamadh²te ta½ j±n±t²ti etesvatthesu ºo hoti ºo ºiko ca, by±karaºamadh²te j±n±ti v± veyy±karaºo, chandaso, kamako, padako, venayiko, suttantiko, dvitaggahaºa½ puthageva vidh±nattha½ j±nanassa ca ajjhenavisayabh±vadassanattha½ pasiddh³pasaªgahattha½ ca. 15. Tassa visaye dese. Chaµµhiyant± visaye desar³pe ºo hoti, vas±t²na½ visayo deso v±s±to, deseti ki½? Cakkhussa visayo r³pa½, devadattassa visayo-nuv±ko. 16. Niv±se tann±me. Chaµµhiyant± niv±se dese tann±me ºo hoti, siv²na½ niv±so deso sebyo, v±s±to. 17. Ad³rabhave. Chaµµhiyant± ad³rabhave dese tann±me ºo hoti, vidis±ya ad³rabhava½ vedisa½. 18. Tena nibbatte. Tatiyant± nibbatte dese tann±me ºo hoti, kusambena nibbatt± kosambh² nagar², k±kand², m±kand², sahassena nibbatt± s±hass² par²kh±, hotumhi kattari karaºe ca yath±yoga½ tatiy±. 19. Tam²dhatthi. Tanti paµhamant± idh±ti sattamyatthe dese tann±me ºo hoti, yanta½ paµhamantamatthi ce, udumbar± asmi½ dese sant²ti odumbaro, b±daro, babbajo. 20. Tatra bhave. Sattamyant± bhavatthe ºo hoti, udake bhavo odako, oraso, j±napado, m±gadho, k±pilavatthavo, kosambo. 21. Ajj±d²hi tano. Bhavatthe ajj±d²hi tano hoti, ajja bhavo ajjatano, sv±tano, hiyyattano. 22. Pur±to ºo ca. Pur±-iccasm± bhavatthe ºo hoti tano ca, pur±ºo, pur±tano. 23. Am±tvacco. Am±saddato acco hoti bhavatthe, amacco. 24. Majjh±ditvimo. Majjh±d²hi sattamyantehi bhavatte imo hoti, majjhimo, antimo. Majjha, anta, heµµh±, upari, ora, p±ra, pacch±, abbhantara, paccanta (puratth±, b±hira). 25. Kaºaºeyyaºeyyakayiy±. Sattamyant± ete paccay± honti bhavatthe, kaºa-kusin± r±ya½ bhavo kosin±rako, m±gadhako, ±raññako vih±ro. ðeyya-gaªgeyyo, pabbateyyo, v±neyyo. ðeyyaka-koleyyako, b±r±ºaseyyako, campeyyako, mithileyyakoti eyyako. Ya-gammo, dibbo. Iyag±miyo, udari-yo, diviyo, pañc±liyo, bodhipakkhiyo, lokiyo. 26. ðiko. Sattamyant± bhavatthe ºiko hoti, s±radiko divaso, s±radik± ratti. 27. Tamassa sippa½ s²la½ paºya½ paharaºa½ payojana½. Paµhamant± sipp±div±cak± assetichaµµhiyattheºiko hoti, v²º±v±dana½ sippamassa veºiko, modaªgiko, va½siko, pa½suk³- ladh±raºa½ s²lamassa pa½suk³liko, tec²varikeva, gandhopaºyamassa gandhiko, teliko, go¼iko, c±po paharaºamassa c±piko, tomariko, muggariko, upadhippayojanamassa opadhika½, s±tika½, s±hassika½. 28. Ta½ hantarahati gacchatuñchati carati. Dutiyant± hant²ti evam±d²svatthesu º²ko hoti. Pakkh²hipakkhino hant²ti pakkhiko, s±kuniko, m±y³riko. Macchehi-macchiko, meniko. Migehi-m±gaviko h±riºiko, ‘s³kariko’ti iko. Satamarahat²ti s±tika½, sandiµµhiko, ehipassavidhi½ arahat²ti ehipassiko, s±hassiko, ‘sahassiyo’ti iyo. Parad±ra½ gacchat²ti p±rad±riko, maggiko, paññ±sayojaniko. Badare uñchat²ti b±dariko, s±m±kiko. Dhamma½ carat²ti dhammiko, adhammiko. 29. Tena kata½ k²ta½ baddhamabhisaªkhata½ sa½saµµha½ hata½ hanti jita½ jayati dibbati khaºati tarati carati vahati j²vati. Tatiyant± kat±disvatthesu ºiko hoti. K±yena kata½ k±yika½, v±casika½, m±nasika½, v±tena kato ±b±dho v±tiko. Satena k²ta½ s±tika½, s±hassika½, m³latova, devadatena k²tanti na hoti tadatth±ppat²tiy±. Varatt±ya baddho v±rattiko, ±yasiko, p±siko. Ghatena abhisaªkhata½ sa½saµµha½ v± gh±tika½, go¼ika½, d±dhika½, m±ricika½. J±lena hato hant²ti v± j±liko, b±l²siko. Akkhehi jitamakkhika½, s±l±kika½. Akkhehi jayati dibbat²ti v± akkhiko. Khaºittiy± khaºat²ti kh±ºittiko, kudd±liko, devadattena jita½, aªguly± khaºat²ti na hoti tadatth±navagam±. U¼umpena tarat²ti o¼umpiko, ‘u¼umpiko’ti iko gopucchiko, n±viko. Sakaµena carat²ti s±kaµiko, ‘rathiko, parappiko’ti iko. Khandhena vahat²ti khandhiko, a½siko, ‘s²siko’ti iko. Vetanena j²vat²ti vetaniko, ‘bhatiko, kayiko, vikkayiko, kayavikkayiko’ti iko. 30. Tassa sa½vattati. Catutthiyant± sa½vattat²ti asmi½ atthe ºiko hoti, punabbhav±ya sa½vattat²ti ponobhaviko, itthiya½ pono bhavik±, lok±ya sa½vattat²ti lokiko suµµhu aggoti saggo, sagg±ya sa½vattat²ti sovaggiko, sassovaka tadamin±dip±µh±, dhan±ya sa½vattat²ti dhañña½, yo. 31. Tato sambh³tam±gata½. Pañcamyant± sambh³tam±gatanti etesvatthesu ºiko hoti, m±tiko sambh³tam±gata½ v± mattika½, pettika½, ºyariyaº -y±pi dissanti, surabhito sambh³ta½ sorabhya½, thanato sambh³ta½ thañña½, pitito sambh³to pettiyo, m±tiyo, mattiyo, macco v±. 32. Tattha vasati vidito bhatto niyutto. Sattamyant± tattha vasat²tvevam±d²svatthesu ºiko hoti. Rukkham³le vasat²ti rukkham³liko, ±raññiko, sos±niko. Loke vidito lokiko. Catumah±r±jesu bhatt± c±tummah±r±jik± Dv±re niyutto dov±riko dassok tadamin±dip±µh±, bhaº¹±g±riko, iko-navakammiko, kiyoj±tikiyo, andhakiyo. 33. Tassida½. Chaµµhiyant± idamiccasmi½ atthe ºiko hoti, saªghassa ida½ saªghika½, puggalika½, sakyaputtiko, n±tiputtiko, jenadattiko, kiye-sakiyo, parakiyo, niye-attaniya½, ke- sako r±jaka½ bhaº¹a½. 34. ðo. Chaµµhiyant± idamiccasmi½ atthe ºo hoti, kacc±yanassa ida½ kacc±yana½ by±karaºa½, sogata½ s±sana½, m±hisa½ ma½s±di. 35. Gav±d²hi yo. Gav±d²hi chaµµhiyantehi idamiccasmi½ atthe yo hoti, gunna½ ida½ gabya½ ma½s±di, kabya½, dabba½. 36. Pitito bh±tari reyyaºa. Pitusadd± tassa bh±tari reyyaºa hoti, pitu bh±t± petteyyo. 37. M±tito ca bhaginiya½ cho. M±tito pitito ca tesa½ bhaginiya½ cho hoti, m±tu bhagin² m±tucch±, pitu bhagin² pitucch±, katha½ ‘m±tulo’ti “m±tul±ditv±n²”ti nip±tan±. 38. M±t±pit³sv±maho. M±t±pit³hi tesa½ m±t±pit³su ±maho hoti, m±tu m±t± m±t±mah², m±tu pit± m±t±maho, pitu m±t± pit±mah², pitu pit± pit±maho, na yath±saªkhya½, paccek±bhi sambandh±. 39. Hite reyyaºa. M±t±pit³hi hite reyyaºa hoti, matteyyo, petteyyo. 40. Nind±ññ±tappapaµibh±garassaday±saññ±su ko. Nind±d²svattheyu n±masm± ko hoti, nind±ya½-muº¹ako, samaºako. Aññ±te-kass±ya½ assoti assako, payogas±matthiy± sambandhivises±navagamovagamyate. Appatthetelaka½, ghataka½. Paµibh±gatthe-hatth² viya hatthiko, assako, bal²baddako. Rasse-m±nusako, rukkhako, pilakkhako. Day±ya½-puttako, vacchako. Saññ±ya½-moro viya morako. 41. Tamassaparim±ºa½ ºiko ca. Paµhamant± asseti asmi½ atthe ºiko hoti ko ca tañce paµhamanta½ parim±ºa½ bhavati, parim²yate neneti parim±ºa½, doºo parim±ºamassa doºiko v²hi, kh±rasatiko, kh±rasahassiko ±s²tiko vayo, upa¹¹hak±yika½ bimbohana½, pañcaka½, chakka½. 42. Yatetehi ttako. Y±d²hi paµhamanteh² asseti chaµµhiyatthe ttako hoti, tañce paµhamanta½ parim±ºa½ bhavati, ya½ parim±ºamassa yattaka½, tattaka½, ettaka½, ±vatake y±vatako, t±vatako (et±vatako). 43. Sabb± c±vantu. Sabbato paµhamantehi y±d²hi ca asseti chaµµhiyatthe ±vantu hoti, tañce paµhamanta½ parim±ºa½ bhavati. Sabba½ parim±ºamassa sabb±vanta½, y±vanta½, t±vanta½, et±vanta½. 44. Kimh± ratir²var²vatakarittak±. Kimh± paµhamant± asseti chaµµhiyatthe ratir²var²vatakarittak± honti, tañce paµhamanta½ parim±ºa½ bhavati, ki½ saªkhy±na½ parim±ºamesa½ kati ete, k²va, k²vataka½, kittaka½. R²vanto sabh±vato asaªkhyo.