Itth² vuccati avisad±k±rasaºµhita½ khandhapañcaka½. Yassa pana dhammassa ±nubh±vena ta½ tath± saºµh±ti pavattati. So itthi y± bh±voti itthatta½. Puriso vuccati visad±k±rasaºµhita½ khandhapañcaka½. Sesa½ vuttanayameva. Tattha itthiliªga itthinimitta itthi kutta itth±kapp±na½ hetubh±va lakkhaºa½ itthatta½. Purisaliªga purisanimitta purisakutta puris±kapp±na½ hetubh±va lakkhaºa½ purisatta½. Tattha liªganti padh±naªgabh³ta½ mah±saºµh±na½. Nimittanti paccaªgabh³ta½ khuddakasaºµh±na½. Kuttanti k²¼±lil±di kriy±viseso. ¾kappoti gaman±diko ±k±ravik±ro. Sabbepete khandhapañcakassa pavattivises±-eva. Ye saddasatthesu liªganti vuccanti. Yesañca vasena aya½ itth²-eva, na puriso. Aya½ puriso-eva, na itth²ti sañj±nanti. Yasm± panettha saºµh±n±d²na½ avisad±dibh±vo-eva atthato itthipurisat± hoti. Tadubhayamuttabh±voca napu½sakat±. Soca akkharapada saªkh±tesu vacanesu ca vacanatthesuca yath±raha½ sandissatiyeva. Tasm± indriyarahitesupi padesuca rukkh±d²su padatthesuca pariy±yena itthipumanapu½sakat±siddhi veditabb±ti.
[178] Ya½ pana vibh±vaniya½
“Itth²na½ aªgaj±ta½ itthiliªgan”ti vutta½. Ta½ na sundara½.
Na hi katthaci p±¼iya½ aµµhakath±suca nimittasaddoviya liªgasaddo aªgaj±te p±kaµo diµµhoti.
[179] Yañca tattha
“Itthisaºµh±na½ itth±kappo”ti vutta½. Ta½pi na sundara½.
Na hi liªgasaddo viya ±kappasaddo saºµh±ne p±kaµo diµµhoti. Sesa½pana tattha vutta½ ya½kiñci aµµhakath±ya asamenta½pi tena pariy±yena yujjatiyeva. Bhavanti pavattanti ta½sahite khandhasant±ne es± itth², eso purisoti eva½ pavatt± sadda buddhiyo eten±ti bh±vo bhavantiv± p±tubhavanti ta½sahite khandhasant±ne liªg±d²ni etasmi½ sat²ti bh±vo. So eva r³panti bh±var³pa½. Hadanti satt± ta½ta½attha½v± anattha½v± p³renti eten±ti hadaya½. Hadantiv± satt± ito n±n±vikakke osajanti muñcant²ti hadaya½. Harantiv± pariharanti ta½ satt± j²vita½viya dayanti rakkhantic±ti hadaya½. Vasanti nivasanti cittaceta sik±dhamm± etth±ti vatthu. Hadayañca ta½ vatthuc±ti hadayavatthu. Dh±tudvayanissayalakkhaºa½ vatthur³pa½. Ta½ pana hadayakosabbhantare a¹¹hapasatamatta½ lohita½ by±petv± tiµµhat²ti veditabba½. Dhammasaªgaºiya½ pana desan±bhedarakkhanattha½ avatv± paµµh±ne-eva ta½ vutta½. Yath±ha-vatthu kusal±na½ khandh±na½ nissayapaccayena paccayo. Vatthu akusal±na½ khandh±na½ nissayapaccayena paccayoti-±di. Etthaca chahi vatth³hi añña½ vatthun±ma natthi. Tesuca purim±ni pañca kusal±d²na½ nissay±-eva na honti. Tasm± tesa½ nissayabh±vena tattha vutta½ vatthun±ma visu½ eka½ vatthur³pamev±ti siddhanti.
[180] Vibh±vaniya½ pana
Ya½ r³pa½ niss±y±ti p±µhassa uddhaµatt± r³pas±maññapasaªgo hot²ti ta½ visodhetu½ yuttin±ma vutt±. Paµµh±ne pana bah³su anaññas±dh±raºesu µh±nesu vatthun±mena visesetv± vuttatt± sopasaªgo natthiyev±ti daµµhabba½.
J²vanti sahaj±tadhamm± yen±ti j²vita½. Tesa½ j²vane ±dhipaccayogena tesu inda½ issara½ att±na½ karot²ti indriya½. J²vitañca ta½ indriyañc±ti j²vitindriya½. Sahaj±t± nup±lana lakkhaºa½ j²vitindriya½. Yath± hi b²janibbatt±ni uppal±d²ni b²jevinaµµhepi udak±nup±lit±ni cira½pi k±la½ j²vanti. Evameva½ niruddha kammanibbatt±ni kammajar³p±ni kamme asantepi j²vit±nup±lit±ni santativasena vassasata½pi vassasahassa½pi kappa½pi so¼asakappasahass±nipi j²vantiyeva, tath± hi j²vitarahit±ni itarar³p±ni j²vant±nin±ma nahonti. T±ni hi yena ekena cittenav± utun±v± ±h±renav± j±yanti. Tasmi½ niruddhe nirujjhanti, para½ muhuttamatta½pi sant±na½ ghaµetu½ nasakkonti. Tesu hi cittajar³p±na½ santatipaccuppanna½ ekav²thi ekajavanav±ra ekasam±pattiv±rena paricchinna½ hoti. Utuj±h±raj±nañca sabh±geka utu-±h±ra vasena paricchinna½ hoti. Kammajar³p±na½ pana visu½ santatipaccuppanna½n±ma natthi. Tesa½ ekabhavaparicchinna½ addh±paccuppannameva hot²ti. Yadi eva½ ar³padhamm±na½ kathanti. Tehi j²vitayogena j²vant±-eva honti. Eva½santepi tesa½ santatipaccuppanna½ dissat²ti. Vuccate, ar³padhammesu vip±k±ni t±va kammajar³pasadis±ni. T±nipi hi asati v²thicittupp±de y±vaj²va½pi ekasantativasena pavattissantiyeva. Itar±ni pana yassa ±rammaºassa ±p±t±gatatt± uppajjanti. Tasmi½ niruddhe tadabh±vepi tad±rammaº± bah³ cittasantatiyo j²vitassa-addh±napharaº±nubh±vena pavattantiyeva. Apica, y±vakhandhaparinibb±n± anantarapaccayupanibandhena abbocchinna½ pavattam±n±ya cittasantatiy±vasenapi ayamattho vattabbo. Teneva hi kilesas²sa½ avijj±. Pavattas²sa½ j²vitindriyanti vutta½.
[181] Vibh±vaniya½ pana
¾h±raj±d²na½ ±h±r±diyeva uppattiy±pi µhitiy±pi k±raºa½ hoti. Kasm±, taªkhaºe dharam±natt±. Kamma j±na½ pana kamma½ uppattiy±-eva k±raºa½, na µhitiy±. Kasm±, taªkhaº±bh±vato. J²vitena pana anup±litatt± eva tesa½ khaºaµµhiti siddh±ti imin± dhipp±yena ya½ vutta½ “yath±saka½ khaºamattaµµh±y²na½pi hi sahaj±t±na½ pavattihetubh±vena anup±laka½. Na hi tesa½ kamma½yeva µhitik±raºa½ hoti. ¾h±raj±d²na½ ±h±r±di viya kammassa taªkhaº±bh±va toti”. Ta½ na yutta½.
Dhamm±nañhi khaºaµµhitin±ma ekakal±pagatasahaj±tapaccay± yatt±-eva hoti. Na n±n±kal±pagatajanakapaccay±yatt±. Itarath± upp±dakkhaºe labbham±n±na½ upacayasantat²na½ viya µhitikkhaºe labbham±n±ya jarat±yapi kutocisamuµµh±nat± p±¼iya½ vutt± siy±ti. Apica, khaºaµµhitin±ma sabh±vasiddh±-eva. Na hi uppann± dhamm± paccayavekallena attano khaºesu paripuººa½ aµµhatv± antar±va bhijjant²ti atthi. Naca paccay±dhimattena atire katara½ tiµµhant²ti atthi. Tasm± khaºaµµhitiya½ upatthambhayam±n±pi ±h±r±dayo anup±layam±nañca j²vita½ pacch± balavar³pasantati pavatti-atth±ya-eva upatthambhenti p±letica. Na khaºaµµhitipavattiy±ti. Ett±vat± sabbesa½pi khaºaµµhitin±ma dharam±najanak±yatt± v± j²vit±yatt±v± nahot²ti siddha½ hoti. Yadi pana ta½ santatipavattimeva sandh±ya vutta½ siy±, eva½sati yujjeyy±ti. Aµµha kath±ya½pi santepica anup±lana lakkhaº±dimhi vidh±ne atthikkhaºeyeva ta½ tedhamme p±let²ti-±divacane yath±santatiµµhiti labbhati. Tath± vic±retv± gahetabb±ti. Ida½ pana p±cakaggin± saha sakala½ up±dinnakasar²ra½ by±petv± tiµµhat²ti. Kaba¼a½ kar²yat²ti kaba¼²k±ro. ¾har²yati ajjhohar²yat²ti ±h±ro. Kaba¼²k±roca so ±h±roc±ti kaba¼²k±r±h±ro. Kaba¼²k±ro ±h±rotipi p±µho. Idañca savatthuka vacana½ daµµhabba½. Athav±, kaba¼²k±r±h±rabhakkh±na½ satt±na½ attabh±va½ bhuso harati addh±na½ pavattet²ti ±h±ro. Khajja bhojj±dike kaba¼²k±re ±h±ro tannissitatt± tappariy± pannatt±c±ti kaba¼²k±r±h±ro. Imasmi½atthe sati nibbattita oj± eva labbhati. Atthato pana aªgamaªg±nus±rino rasassa s±rabh³to upatthambhabalak±ro bh³tanissito paramasiniddhasi neho idha ±h±rar³pa½n±ma. Tattha aªgamaªg±nus±rino rasass±ti ajjhoharitv± ±m±saye patiµµhit±ni ±h±ravatth³ni p±cakatejena vivecit±ni ras±dibh±vena pañcadh± vibh±ga½ gacchanti. Tattha paº²ta siniddha lahuka sineha koµµh±so rason±ma. Ye loke rasadh±t³ti vuccati. So p±caka tejabalena tato uttaritv± rasaharaºidhamanij±l±nus±rena heµµh±ca uddhañca sakalasar²re aªgamaªg±ni anusaranto anupharanto aªgamaªg±nus±r²ti vuccati. Tassa s±rabh³to upatthambha½ bala½ karot²ti upatthambhabalak±ro. So hi ±m±saye patiµµhita mattova sakalasar²re bh³tesu upatthambhakabala½ janet²ti.
[182] Vibh±vaniya½ pana
“Aªgamaªg± nas±ri rasahara saªkh±t±ti” p±µho. So dupp±µho.
Ta½ pana sendriyak±yopatthambhanalakkhaºa½ ±h±rar³pa½. Oj±lakkhaºa½ v±. Tattha udayati pasavat²ti oj±. Avasaddov± rakkhaºe. Rakkhaºañcettha upatthambhanameva. Avati janetic±ti oj±. Ki½ avati. Attano nissayavatthu½. Ki½ca janeti. ¾h±rasamuµµh±nar³pa½. Uday±nantara½ r³pa½ janet²ti oj±tipi vadanti. Aññ±padesarahitena kakkha¼att±din± attano bh±vena siddha½ r³pa½ sabh±var³pa½. Upp±d±din± aniccat±din±ca saªkhahalakkhaºena sahita½ r³pa½ salakkhaºar³pa½. Ujukatova kamm±d²hi paccayehi nipph±dita½ r³pa½ nipphannar³pa½. Ruppanalakkhaºasampanna½ nippariy±yar³pa½ r³par³pa½. Yath± dukkhadukkha½ ajjhatta-ajjhattanti. Saªkhatalakkhaºayutta t±ya aniccat±dika½ lakkhaºattaya½ ±ropetv± sammasan±raha½ r³pa½ sammasanar³pa½. Te te dabbasambh±r±v± r³pakal±p±v± visu½visu½ bhuso k±santi pak±santi eten±ti ±k±so. Nisatta nij²vaµµhena dh±tu. ¾k±sasaªkh±t± dh±t³ti ±k±sadh±tu. Parito samantato chindati kal±pantarabh³t±ni kal±pantara bh³tehi saddhi½ asa½missa½ ekatta½ anupagamana½ karot²ti paricchedo. Tehiv± paricchind²yati attanov± paresa½v± akatv±majjhe visu½ thap²yati. Tesa½v± chiddavivaramattabh³to. Na visu½ eko upp±dasahito sabh±vadhammo. N±pi kassaci r³pakal±passa pakkhabh³toti paricchedo. Vik±ralakkhaºar³p±ni hi asabh±vadhammabh³t±nipi ta½ta½ r³pakal±pesu sandissam±nat± ta½ta½r³pakal±papakkhik±ni-eva honti. Aya½ pana tehi r³pa kal±pehi sabbaso vimuttabh±vena bahibh³tatt± kassaci r³pa kal±passa pakkhabh³to na hot²ti. Asabh±vadhammatt±ca pana kenaci r³pena phusana pariy±yopi tassa sabbaso natth²ti katv± so asa½phuµµha½ cat³hi mah±bh³teh²ti p±¼iya½ vutto. Aµµhakath±ya½ pana ghanapiº¹avatth³su paµighaphoµµhabbasabh±v±na½ n±n± kal±pagatabh³t±na½ aññamaññasa½phuµµhat± atth²ti katv± asa½phuµµha½ cat³hi mah±bh³teh²ti etehi asa½phuµµha½ ajaµ±k±sa½ ka½thitanti vutta½. ݲk±ya½ pana aya½ niddeso ajaµ±k±saniddeso nahoti, paricchedar³paniddesoyeva. Soca ghanapiº¹a vatth³su-eva veditabbo. Tesuca bh³t±na½ asa½phuµµhat±n±ma natthi. Tasm± bh³t±na½ aññamañña-aby±pit± ekatta½ anupagatat±-eva. Tattha asa½phuµµhat±n±ma yutt± siy±ti adhipp±yena aby±pikat± hi asa½phuµµhat±ti vutta½. Atthato pana n±n±kal±pagat±na½ bh³t±na½ pariyantat± saªkh±to antar±¼adhammo. R³paparicchedalakkhaºa½ paricchedar³pa½. Y± pana calam±nena k±yaªgena att±nañca attasamaªgino puggalassa adhipp±yañca paccakkhe µhite jane viññ±peti p±kaµa½ katv± dasseti. Sayañca tena k±yaªgena tehi janehi viññ±yati. S± k±yaviññattin±ma. Y± ucc±r²yam±nena v±caªgena saddena att±nañca attasamaªgino puggalassa adhipp±yañca sotapathe µhite jane viññ±peti. Sayañca tenav±caªgena tehi janehi viññ±yati. S± vac²viññattin±ma. Athav±, viññ±penti jan± viññ±yantiv± janehi aññamaññassa citt±ni et±y±ti viññatti. Sasambh±re aªgapaccaªgabh³te k±ye pavatt± viññatti k±yaviññatti. Copana k±yasaªkh±to k±yo evav± viññatti k±yaviññatti. Cittajasaddasaªkh±t±ya v±c±ya pavatt± viññatti vac²viññatti. Copanav±c± saªkh±t± v±c± evav± viññatti vac²viññatti. Tattha cittavasena ya½kiñci k±yaªgavik±ra½ karontassa ta½ta½aªga½ santambhant± sandh±rent± c±lent± aªgamaªg±nus±risaªkh±t± cittajav±takal±p± ta½ta½aªga½ p³retv± uppajjanti. Uppajjant±ca yath±v± tath±v± anuppajjitv± yassa tehi cittajav±takal±peti sahaj±tassa copanak±yassa ±nubh±vena sabbe te kal±p± yath±dhippetadis±bhimukh±-eva uppajjanti. Aya½ copanak±yasaªkh±to ±k±ravik±ro k±yaviññatti n±ma. Niy±makasadis² hi aya½ k±yaviññatti. Teca n±v±sadi s±ti. Yath± hi niy±mako n±v±ya m³labh±ge µhatv± eka½ mah±phiya½ da¼ha½ gahetv± nadisote c±retv± sakala½ mah±n±va½ icchitadis±bhimukha½ niyojeti. Na ya½v± ta½v± disa½ gantu½ deti. Eva½ sampadamida½ daµµhabba½. Ekacittakkhaºik± hi viññatti tesa½ m³labh±ge-eva labbham±n± te yath±dhippetadis±bhimukhe eva½ katv± niyojet²ti s± niy±makasadis² hot²ti. Etthaca yadeta½ aµµhakath±ya½. Ekajavanav²thiya½ sattasu javanesu pathama javanasamuµµhit± v±yodh±tu attan± sahaj±tar³pak±ya½ sa½thambhetu½ sandh±retu½ sakkoti. Apar±para½ pana c±letu½ nasakkoti. Dut²y±d²supi eseva nayo. Sattamacittena pana samuµµhit± v±yodh±tu heµµh± chahicittehi samuµµhita½ v±yodh±tu½ upatthambhanapaccaya½ labhitv±-attan±sahaj±ta½ r³pak±ya½ sa½thambhetu½ sandh±retu½ c±letu½ abhikkam±petu½ sakkot²ti vutta½. Ta½ abhikkam±m²ti k±ya½ paggaºhant±na½ anekasahassesu javana v±resu pavattam±nesu yasmi½v±re calanasaªkh±ta½ desantarap±pana½ j±yati, ta½ sandh±ya vutta½. Na hi katipayajavanav±rehi calana½ j±yati. Yadi j±yeyya, iddhimant±na½ iddhiy±gamana½ viya sabbesa½pi s²ghatara½ gamana½ paññ±yeyya. Kasm±, ekaccharakkhaºepi anekakoµisatasahassacikkapavattiy± sambhavato. Ayañca attho upari akkharuppattivic±raº±ya½ p±kaµo bhavissat²ti. Tasm± tato purimav±resu sa½thambhanasandh±raº±ni-eva sampajjant²ti veditabba½. Y± cettha sattayugasakaµopam± vutt±, s±pi n±n±javanav²th²su samuµµhit±na½ v±yodh±t³na½ apar±para½ upatthambhaneca yujjatiyeva. Tath± hi calanacittajar³pasantatiya½ pavatt±ni utujar³pasaªgh±µ±nipi viññattisahit±ni viya tad±k±ravant±ni saveg±ni savipph±r±ni-eva pavattanti. Tasm± pubb±parapavatt±na½ n±n± javanav²th²na½ antarantar± bhavaªgasamayesupi abhikkaman±dika½ calana½ sampajjatiyeva. Ek±baddhapavatt±nica catusamuµµh±nikar³p±nin±ma ekassa visaye itar±ni ekasamuµµh±n±ni viya sabbaso tadanu parivatt²ni hont²ti cittaje calante itar±nipi calanti yev±ti daµµhabba½. Calanañcettha pacchimapacchim±na½ r³pakal±pasaªgh±µ±na½ purima purim±na½ uppannadesato desantare yath±pavattasannives±k±rena apar±para½ uppajjam±na½ veditabba½. Na hi r³p±r³padhamm±na½ uppanna dese anirujjhitv± kesaggamatta½pi desantara saªkamana½n±ma atthi. Itarath± khaºikadhammat± aby±p±radhammat± avasavattit±ca tesa½ nasiy±ti. Ya½kiñci vac²bheda½ karontassa kaºµhaµµh±n±di gata-up±dinnaka pathav²dh±t³su calam±nakaºµhapades±digatacittaja pathav²dh±t³na½ saªghaµµanasaªkh±tena µh±nakaraºasannip±tena sahevayo vac²ghosasaªkh±to cittajasaddo j±yati. So yena attan± saha j±tena ±k±ravik±rena yath±dhipp±ya½ ta½ta½ vaººavisesatta½ upagacchati. Yenaca suºant±na½ ta½ta½atthajotako akkharasannip±tabh³to padabyañjanaviseso upalabbhati. So copanav±c±saªkh±to ±k±ravik±ro vac²viññattin±ma. Aµµhakath±ya½ pana tass± pana cittasamuµµh±n±ya pathav²dh±tuy± up±dinnaghaµµanassa paccayabh³to eko ±k±ravik±ro vac² viññattin±m±ti vutta½. Tattha up±dinnaghaµµanassa paccayabh³toti kammajabh³t±ya catujabh³t±ya-evav± up±dinnapathav²dh±tuy± sahaghaµµana½ paµicca saddavisesapavattiy± paccayabh³toti attho. Ghaµµanassa paccayo pana calam±nakaºµhapades±divik±rabh³to k±yaªgaviseso-eva siy±. Vik±radvayañca asa½missa½ katv± veditabbanti. Etthaca up±dinnakapathav²hi saha ghaµµana½ cittajapathav²na½ kicca½. Ya½ pana t±sa½ yath±v± tath±v± aghaµµetv± yath± icchitakkhara½ sampajjati. Tath± ghaµµanapak±ravidh±na½. Ida½ k±yaviññattiy± kicca½. Ghaµµanena saheva uppannasadd±na½ ta½ta½vaººatta pattiy± vidahanameva vac²viññattiy± kicca½. Kumbhathunatala½ viyaca up±dinnakapathav². Paharaºahattho viya cittajapathav². Hatthapari vattana vik±ro viya k±yaviññatti. Saddavik±ro viya vac²viññatti. Kumbhathunassa n±n±saddapabhedoviya n±n±vaººabhedoti. Etthaca yadeta½ aµµhakath±ya½ ida½ vakkh±mi eta½ vakkh±m²ti uppajjam±na½ citta½ aµµhar³p±ni samuµµh±peti. Tesa½ abbhantare citta samuµµh±n± pathav²dh±tu up±dinnaka½ ghaµµayam±n±va uppajjati. Tena dh±tughaµµanena saheva saddo uppajjat²tica purimacittasamuµµh± n±ya upatthambhanakicca½pi natth²tica vutta½. Ta½pi anekasatesu javanav±resu pavattam±nesu yasmi½v±re paribyatta½ akkhara½ pavattati, ta½ sandh±ya vuttanti gahetabba½. Teneva hi m³la µ²k±ya½ upatthambhanakicca½ natthi laddh±sevanena citteneva ghaµµanassa balavabh±vatoti vutta½. Etthaca laddh±sevanen±ti etena pubbabh±ge n±n±javanav²th²hi laddh±sevanabh±va½ dasseti. Pathama javanacittassapi laddh±sevanat±ya adhippetatt±. Naca ekajavana v±ramattena paribyatta½ ekakkhara½ sampajjat²ti sakk± viññ±tu½. Kasm±, tassa ekadvi-accharakkhaºamattena k±lena vattabbatt± ekaccharakkhaºeca anekasatasahass±na½ javanav²th²na½ pavattisambhavato. Vuttañca–