Tassa tassa vipar²tato ca yath±yoga½ yojetabbanti “ekaccasugaticutiy± ekaccaduggatipaµisandh²”ti-±d²su bhedavisesesu “ekaccaduggaticutiy± ekaccaduggatipaµisandh²”ti-±din± ya½ ya½ yujjati, ta½ ta½ yojetabbanti attho. Yujjam±namatt±pekkhanavasena napu½sakaniddeso kato. Yojetabbanti v± bh±vatthat± daµµhabb±. “Amahaggatabahiddh±rammaº±ya mahaggata-ajjhatt±rammaº±”ti-±d²su pana vipar²tayojan± na k±tabb±. Na hi mahaggata-ajjhatt±rammaº±ya cutiy± ar³pabh³m²su amahaggatabahiddh±rammaº± paµisandhi atthi. “Catukkhandh±ya ±ruppacutiy± anantar± pañcakkhandh± k±m±vacarapaµisandh²”ti etassa vipariy±yo sayameva yojito. “At²t±rammaº±ya cutiy± paccuppann±rammaº± paµisandh²”ti etassa ca vipariy±yo natthi eva. Bhedaviseso eva ca eva½ vitth±rena dassito, abhedaviseso pana ekekasmi½ bhede tattha tattheva cutipaµisandhiyojan±vasena veditabbo “pañcakkhandh±ya k±m±vacaracutiy± pañcakkhandh± k±m±vacar±…pe… avitakka-avic±r±ya avitakk±vic±r±”ti. Catukkhandh±ya pana catukkhandh± sayameva yojit±. Eteneva nayena sakk± viññ±tunti pañcakkhandh±d²su abhedaviseso na dassitoti.
632. It²ti eva½ vuttappak±rena. Eta½ viññ±ºa½ avijj±disahak±rik±raºasahitassa saªkh±rassa vasena laddhappaccaya½. B±hirakakappitassa adhipatiµµhanakassa abh±vato r³p±r³padhammamatta½. Ten±ha “na satto na j²vo”ti. Upet²ti vuccati tath±voh±ramatta½, atthato pana paccayas±maggiy± bhavantarabh±vena uppajjanamattanti adhipp±yo. Ten±ha “tassa c±”ti-±di. Tato hetu½ vin±ti tattha hetu½ vin±. Manussacutipaµisandhikkamen±ti manussacutito manussapaµisandhikkamena. Evañhi p±kaµaggahaºa½ ubhayavisesana½ hoti. P±kaµat± cettha tad±sannakkhandhavasena veditabb± “cavam±ne upapajjam±ne”ti-±d²su (d². ni. 1.247) viya. Manussacutipaµisandhikkamen±ti v± manussacutito yassa kassaci paµisandhikkamena. Tath± hi vakkhati “nissaya½ ass±dayam±na½ v± an±ss±dayam±na½ v±”ti (visuddhi. 2.632).
Sarasen±ti sabh±vena, parikkh²º±yusaªkh±rat±y±ti attho. Upakkamen±ti attan±, parena v± katena s²sacchedan±di-upakkamena. Sabbesa½ aªgapaccaªgasandh²na½ bandhan±ni sabbaªgapaccaªgasandhibandhan±ni, tesa½ chedak±na½. Sannip±tanti patana½ pavatti. Hadayappadesopi anukkamena sussitv± app±vaseso hoti, pageva k±yoti ±ha “kamena upasussam±ne sar²re”ti. Tenev±ha “taªkhaº±vasesahadayavatthusannissitan”ti. “Niruddhesu cakkh±d²s³”ti ida½ gabbhaseyyak±na½ ±yatan±na½ anupubbuppatti viya nirodhopi anupubbato hot²ti adhipp±yena vutta½, atimandabh±v³pagamanata½ v± sandh±ya “niruddhes³”ti vutta½, na anavasesanirodha½. Pañcadv±rikaviññ±º±nantarampi hi pubbe cuti dassit±. Yamake ca “yassa cakkh±yatana½ nirujjhati, tassa man±yatana½ nirujjhat²ti? ¾mant±. Yassa v± pana man±yatana½ nirujjhati, tassa cakkh±yatana½ nirujjhat²ti? Sacittak±na½ acakkhuk±na½ cavant±na½ tesa½ man±yatana½ nirujjhati, no ca tesa½ cakkh±yatana½ nirujjhati. Sacakkhuk±na½ cavant±na½ tesa½ man±yatanañca nirujjhati, cakkh±yatanañca nirujjhat²”ti-±din± (yama. 1.±yatanayamaka.120) cakkh±yatan±d²na½ cuticittena saha nirodho vuttoti.
Hadayavatthumatteti hadayavatthupadesamatte. Na hi hadayavatthu½ niss±ya k±yindriya½ pavattati. Hadayavatthupi tad± ±tape pakkhittaharitat±lapaººa½ viya app±vasesa½ hot²ti “taªkhaº±vasesahadayavatthusannissitan”ti vuttanti vadanti. Itaravatth³na½ pana sakicc±samatthat±ya kevala½ hadayavatthusannissitameva, tad± viññ±ºa½ hot²ti vutta½ “taªkhaº±vasesahadayavatthusannissitan”ti. M±tugh±t±di, mahaggatamañña½ v± t±disa½ garuka½ n±ma. Sam±sevita½ abhiºhaso kata½. ¾sanna½ maraºak±le kata½, yad± tad± v± katampi paribyatta½ hutv± anussarita½. Pubbakata½ apar±pariy±yavedan²ya½. Laddho avaseso avijj±diko viññ±ºassa paccayo eten±ti laddh±vasesapaccayo, saªkh±ro. Etena vipaccitu½ katok±sa½ yath³pacita½ kusal±kusalacetanam±ha. Kammanimitta½ n±ma ya½ vatthu½ ±rammaºa½ katv± ±y³hanak±le kamma½ ±y³hati, ta½. At²te kappakoµisatasahassamatthakepi hi kamme kate vipaccanak±le ±gantv± kamma½ v± kammanimitta½ v± upatiµµhati. Gatinimitta½ n±ma nibbattanaka-ok±se eko vaººo. So ca niraye nibbattan±rahassa “aggij±lavaºº±diko”ti-±din± heµµh± vuttoyeva. Avijj±paµicch±dit±d²nave tasmi½ kamm±divisaye paµisandhiviññ±ºassa ±rammaºabh±vena uppattiµµh±nabh³te.
Taºh±ya appah²natt± eva, purimuppann±ya ca santatiy± tath±pariºatatt± paµisandhiµµh±n±bhimukha½ viññ±ºa½ ninnapoºapabbh±ra½ hutv± pavattat²ti ±ha “taºh± n±met²”ti. Sahaj±tasaªkh±r±ti cuti-±sannajavanaviññ±ºasahaj±t± cetan±, sabbepi v± phass±dayo. Tasmi½ paµisandhiµµh±ne kamm±divisaye viññ±ºa½ khipanti. Khipant± viya tasmi½ visaye paµisandhivasena viññ±ºapatiµµh±nassa hetubh±vena pavattant²ti attho. Tanti ta½ viññ±ºa½. Cutipaµisandhitad±sannaviññ±º±na½ santativasena viññ±ºanti upan²tekatta½ Taºh±ya n±miyam±na½…pe… pavattat²ti namanakhipanapurimanissayajahana-aparanissayass±dananissayarahitapavattan±ni santativasena tassevekassa viññ±ºassa honti, na aññass±ti dasseti. Santativasen±ti ca vadanto “tadevida½ viññ±ºa½ sandh±vati sa½sarati anaññan”ti (ma. ni. 1.396) imañca micch±g±ha½ paµikkhipati. Sati hi n±nattanaye santativasena ekattanayo hot²ti. Ettha ca orimat²rarukkhavinibaddharajju viya purimabhavattabh±vavinibaddha½ kamm±di-±rammaºa½ daµµhabba½, puriso viya viññ±ºa½, tassa m±tik±tikkamanicch± viya taºh±, atikkamanapayogo viya khipanakasaªkh±r±, yath± ca so puriso parat²re patiµµhaham±no parat²rarukkhavinibaddha½ kiñci ass±dayam±no v± anass±dayam±no v± kevala½ pathaviya½ sakabalapayogeheva patiµµh±ti, evamidampi bhavantarattabh±vavinibaddha½ hadayavatthusaªkh±ta½ nissaya½ pañcavok±rabhave ass±dayam±na½, catuvok±rabhave anass±dayam±na½ v± kevala½ ±rammaºasampayuttakammeheva pavattati. Tattha ass±dayam±nanti p±puºanta½, paµilabham±nanti attho.
Bhavantar±dipaµisandh±natoti bhavantarassa aññabhavassa ±dipaµisandh±nabh±vato. Bhavantar±dayo v± bhavayonigativiññ±ºaµµhitisatt±v±santar±ni, tesa½ paµisandh±natoti attho. Tadeta½ viññ±ºa½ n±pi idh±gata½ imasmi½yeva bhave uppannatt±. Kammanti paµisandhijanaka½ kamma½. Saªkh±r±ti cuti-±sannajavanaviññ±ºasahagat± khipanakasaªkh±r±. Nat²ti namanavasena pavattataºh±. Visayo kamm±di.
633. Saddapaµighos±d²na½ satipi paccayapaccayuppannabh±ve sant±nabandho na p±kaµoti tesa½ ekattan±nattabh±va½ an±masitv± an±gaman±t²tahetusamupp±dameva dassento “ettha c±”ti-±dim±ha. Sadd±dihetuk±ti ettha paµighoso saddahetuko. Pad²po pad²pantar±dihetuko. Mudd± lañchanahetuk±. Ch±y± ±d±s±di-abhimukhamukh±dihetuk±. Honti aññatra agantv±ti sadd±dipaccayadesa½ anupagantv± sadd±dihetuk± honti tato pubbe abh±v±. Eva½ idampi paµisandhiviññ±ºa½ na hetudesa½ gantv± ta½hetuka½ hoti tato pubbe abh±v±. Tasm± na ida½ hetudesato purimabhavato idh±gata½ paµighos±dayo viya sadd±didesato, n±pi tattha hetun± vin± uppanna½ sadd±d²hi vin± paµighos±dayo viy±ti attho. Atha v± honti aññatra agantv±ti pubbe paccayadese sannihit± hutv± tato aññatra gantv± tappaccay± na honti uppattito pubbe abh±v±, n±pi sadd±dipaccay± na honti, eva½ idamp²ti vuttanayeneva yojetabba½.
Natthi ekat± ekasant±nekattepi aññasseva viññ±ºassa p±tubhavanato. N±pi n±nat± sant±nabandhato pad²po viya. Khaºik±ya hi pad²paj±l±ya sant±nekatta½ up±d±ya so ev±ti vuccati, atthakiccañca s±dheti, evamidh±pi daµµhabba½. “Yadi h²”ti-±din± sant±nabandhe ekanta½ ekat±ya, n±nat±ya ca aggahetabbata½, gahaºe ca dosa½ dasseti. Esa nayoti atidesena b²jaªkur±d²su sabbahetuhetusamuppannesu yath±sambhava½ yojan± k±tabb±ti dasseti. Idh±pi hi hetuhetusamuppannaviññ±º±na½ ekantamekatte sati na manussagatito devagati sambh³t± siy±. Ekantan±natte na kammavato phala½ siy±, tato “rattassa b²ja½ rattassa phalan”ti-±dikassa viya “bh³tapubb±ha½, bhante, rohitasso n±ma isi ahosin”ti-±dikassa (sa½. ni. 1.107) voh±rassa lopo siy±, tasm± ettha sant±nabandhesu hetuhetusamuppannesu na ekantamekat± v± n±nat± v± upagantabb± na gahetabb±. Ettha ca ekanta-ekat±paµisedhena “saya½kata½ sukha½ dukkhan”ti (vibha. m³laµ². 227) ima½ diµµhi½ niv±reti, ekantan±nat±paµisedhena “para½kata½ sukha½ dukkhan”ti (vibha. m³laµ². 227), hetuhetusamuppannat±vacanena “adhiccasamuppannan”ti (vibha. m³laµ². 227) ima½ diµµhi½ niv±reti.
634. Tatth±ti phaluppattiµµh±ne. Aññass±ti yena ta½ kamma½ kata½, tato aññassa. Aññatoti ya½ ta½ kamma½ nibbattita½, tato aññato. “Dhammamatta½ bhavantaramupet²”ti (visuddhi. 2.632; vibha. aµµha. 227; mah±ni. aµµha. 27; paµi. ma. aµµha. 1.1.105) vuttatt± phalassa upabhuñjake ca asati kassa ta½ phala½ siy±ti anuyuñjeti. Tatr±ti tasmi½ yath±vutte anuyoge.
Tatth±ti ekasant±ne. Yasmi½ dhammapuñje kamma½ nibbatta½, tasseva sant±neti attho. Etassa atthass±ti hetuphal±na½ atthato aññattepi teneva hetuphalabh±vena sambandhatt± ta½ phala½ “aññassa, aññato”ti v± na vattabbanti etassa atthassa. Catumadhura-alattakaras±dibh±van± ambam±tuluªg±dib²j±na½ abhisaªkh±ro. Ettha ca abhisaªkhata½ b²ja½ viya kammav± satto, abhisaªkh±ro viya kamma½, b²jassa aªkur±dippabandho viya sattassa paµisandhiviññ±º±dippabandho. Tatthuppannassa madhurassa rattakesarassa v± phalassa v± tasseva b²jassa, tato eva ca abhisaªkh±rato bh±vo viya kammak±rakasseva sattassa, ta½kammato eva ca phalassa bh±vo veditabbo. B±lasar²re kata½ vijj±pariy±puºana½, sippasikkhana½, osadhappayogo ca na vu¹¹hasar²ra½ gacchanti. Atha ca tannimitta½ vijj±p±µava½ sippaj±nana½, an±mayat± ca vu¹¹hasar²re honti, na ca t±ni aññassa honti ta½santatipariy±panne eva vu¹¹hasar²re uppajjanato, na ca yath±payuttena vijj±pariy±puºan±din± vin± t±ni aññato honti tadabh±ve abh±vato, eva½ idh±pi sant±ne ya½ phala½, eta½ n±ññassa. Na ca aññatoti yojetabba½. Etena ca saªkh±r±bh±ve phal±bh±vameva dasseti, na aññapaccayaniv±raºa½ karoti.
Yampi vutta½, tattha vad±m±ti vacanaseso. Tattha v± upabhuñjake asati siddh± bhuñjakasammut²ti sambandho. Phalat²ti sammuti phalatisammuti.
Rukkhasaªkh±t±na½ dhamm±nanti rukkhapaññattiy± up±d±nabh³t±na½ bh³tup±d±yadhamm±na½. Tasm±ti yasm± yath± khandhasant±ne kusal±kusalacetanuppattiya½ “puñña½ karoti, p±pa½ karot²”ti kattuvoh±ro, eva½ tassa phaluppattiya½ “sukha½ anubhavati, dukkha½ anubhavat²”ti upabhuñjakavoh±ro, tasm± na ettha khandhavinimuttena aññena upabhuñjakena n±ma koci attho atth²ti.
635. Eva½ santep²ti asaªkantip±tubh±ve tattha ca yath±vuttadosapariharaºe sati, siddheti attho. Pavattikkhaºeyev±ti saªkh±r±na½ pavattam±nakkhaºe eva. Pavattito pubbeti kamm±y³hanakkhaºato pubbe, avijjam±nat±ya sam±natt± eva½ vutta½. Pacch± c±ti vipaccanappapattito pacch± ca.
Avipakkavip±k± katatt± ce paccay±, vipakkavip±k±nampi katatta½ sam±nanti tesampi phal±vahat± siy±ti ±saªk±nivattanattha½ ±ha “na ca nicca½ phal±vah±”ti.
“Na vijjam±natt± avijjam±natt± v±”ti etena vijjam±natta½, avijjam±nattañca niss±ya vuttadose pariharati. Tass± p±µibhogakiriy±ya, bhaº¹ak²ºanakiriy±ya, iºaggahaºakiriy±ya v± karaºamatta½ ta½kiriy±karaºamatta½, tadeva tadatthaniyy±tane paµibhaº¹ad±ne, iºad±ne ca paccayo hoti, aphalitaniyy±tan±diphalanti attho.
636. Sammohavigh±tatthanti b±tti½s±ya viññ±ºesu yath±vuttasaªkh±r±na½ paµisandhiya½, pavattiyañca paccayabh±ve vibhajja avibh±vite pavattanakasammohassa apanayanattha½.
Puññ±bhisaªkh±reti niddh±raºe bhumma½. Avisesen±ti “tihetuko tihetukass±”ti-±dika½ bheda½ akatv± s±maññato, piº¹avasen±ti attho. Sabbattha upanissayapaccayo balavakammassa vasena yojetabbo. “Dubbalañhi kamma½ upanissayapaccayo na hot²”ti paµµh±nasa½vaººan±ya dassitameta½. R³p±vacarapañcakusalacetan±bhedoti “µhapetv± abhiññ±ppattan”ti visesetv± vattabba½, na v± vattabba½ vip±kassa paccayabh±vakath±ya avip±k±rahassa pasaªg±bh±vato. Abhiññ±cetan±ya hi avip±kat± heµµh± vibh±vit± eva. Avisesena pan±ti etth±pi eseva nayo. Pañcanna½ vip±kaviññ±º±nanti ±netv± sambandhitabba½.
Pañcannanti cakkhusotaviññ±º±na½, sampaµicchanamanodh±tuy±, dvinna½ sant²raºamanoviññ±ºadh±t³nañc±ti etesa½ pañcanna½. Tathev±ti dvedh± eva. Katha½ pana iµµh±rammaºeyeva pavattanak±ni kusalavip±kaviññ±º±ni duggatiya½ pavattant²ti ±ha “niraye mah±moggall±nattherass±”ti-±di. Thero hi tattha iddhiy± vassa½ nimminitv± katipaya½ vela½ nirayaggi½ v³pasametv± tesa½ dhamma½ deseti.
Sveva k±m±vacaro puññ±bhisaªkh±ro. Avisesena pana puññ±bhisaªkh±roti k±m±vacara½, r³p±vacarañc±ti duvidhampi puññ±bhisaªkh±ra½ ekajjha½ saªgaºh±ti.
Dv±das±kusalacetan±bhedoti ettha uddhaccasahagatacetan±ya gahaºe k±raºa½ na dissati, vic±retabbameta½. Ekassa viññ±ºassa tatheva paccayo paµisandhiya½, no pavatteti ekasseva paccayabh±vaniyamo paµisandhiya½, no pavatte. Pavatte hi sattannampi paccayoti adhipp±yo.
R³pabhave catunnanti akusalavip±k±na½ cakkhusotaviññ±ºasampaµicchanasant²raº±na½. T±ni pana ekantato aniµµh±rammaº±ni, r³pabhave ca katha½ aniµµh±rammaºasam±yogoti ±ha “so ca kho”ti-±di. “Tath± k±m±vacaradevalokepi aniµµhar³p±dayo natth²”ti ida½ yebhuyyavasena vutta½. Bahulañhi tesa½ iµµh± eva r³p±dayo upaµµhahanti, kad±ci aniµµha½. Dev±nañhi kesañcideva pubbanimittap±tubh±vak±l±d²su mil±tam±l±di-aniµµh±rammaºasam±yogo hot²ti.
637. Yattha vitth±rappak±sana½ kata½, tato bhavato paµµh±ya mukhamattappak±sana½ k±tuk±mo ±ha “±dito paµµh±y±”ti. Teneva “dv²su bhaves³”ti-±di vutta½. Manuss±pi keci aº¹aj±, sa½sedaj± ca hont²ti tadapekkh±ya “cat³su yon²s³”ti vutta½. Ekattak±ya-ekattasaññit±s±maññena catutthajh±nabh³mik±pi asaññ±ruppavajj± catutthi½yeva viññ±ºaµµhiti½ bhajanti. Esa puññ±bhisaªkh±ro. Vuttanayenev±ti “n±n±kkhaºikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena c±”ti vuttanayeneva. Yath±sambhavanti ekav²satik±m±vacarar³p±vacarakusalavip±kesu cuddasanna½ paµisandhiya½, pavatte ca, sattanna½ pavatte ev±ti aya½ yath±sambhavo.
T±diseyev±ti n±nattak±ya-ekattasaññ²saªkh±teyeva.
Catunna½ viññ±º±nanti bhav±dayo apekkhitv± vutta½. Cat³su antogadh±na½ pana tiººa½ viññ±º±na½ t²su viññ±ºaµµhit²su paccayabh±vo yojetabbo. Aviññ±ºake satt±v±se saªkh±rapaccay± viññ±ºe alabbham±nepi tassa saªkh±rahetukatta½ labbhateva. Tath± hi tattha puññ±bhisaªkh±ro kaµatt±r³p±na½ n±n±kkhaºikakammapaccayena paccayo hoti. Etasmiñca mukhamattappak±sane puññ±bhisaªkh±r±d²na½ duggati-±d²su pavattiya½ kusalavip±k±diviññ±º±na½ paccayabh±vo bhavesu vuttanayeneva viññ±yat²ti na vuttoti veditabbo.