Parittanti appaka½. Ujj±letuk±moti pad²petuk±mo. Udakav±ta½ dadeyy±ti udakamissa½ v±ta½ upaneyya. Ak±loti nak±lo, ayuttak±lo v±. Sati-±didhammas±maggisaªkh±t±ya bodhiy± bujjhati et±y±ti katv±, ta½samaªgino v± bujjhat²ti bodhino yogino aªganti bojjhaªgo pasattho, sundaro v± bojjhaªgo sambojjhaªgo K±yacittadarathav³pasamalakkhaº± passaddhiyeva sambojjhaªgo passaddhisambojjhaªgo, tassa passaddhisambojjhaªgassa. Sam±dhisambojjhaªg±d²supi eseva nayo. Aya½ pana viseso– sam±dhissa t±va padatthalakkhaº±ni heµµh± ±gat±neva. Upapattito ikkhat²ti upekkh±. S± pan±ya½ atthato tatramajjhattupekkh±va idha bojjhaªgupekkh± veditabb±. Dusamuµµh±payanti samuµµh±petu½ upp±detu½ asakkuºeyya½. Dhamm±na½, dhammesu v± vicayo dhammavicayo, paññ±ti attho. V²rassa bh±vo, kamma½ v±, vidhin± v± ²retabba½ pavattetabbanti v²riya½, uss±ho. P²ºeti k±ya½, citta½ ca santappet²ti p²ti. Ya½ ya½ saka½ yath±saka½, attano attanoti attho. ¾h±ravasen±ti paccayavasena. Bh±van±ti upp±dan±, va¹¹han± ca. Kusal±kusal±ti kosallasambh³taµµhena kusal±, tappaµipakkhato akusal±. Ye akusal±, te s±vajj±. Ye kusal±, te anavajj±. Akusal± h²n±, itare paº²t±. Kusal±pi v± h²nehi chand±d²hi ±raddh± h²n±, itare paº²t±. Kaºh±ti k±¼ak± cittassa apabhassarabh±vakaraº±, sukk±ti od±t± cittassa pabhassarabh±vakaraº±. Kaºh±bhij±tihetuto v± kaºh±, sukk±bhij±tihetuto sukk±. Te eva sappaµibh±g±. Kaºh± hi ujuvipaccan²kat±ya sukkehi sappaµibh±g±. Tath± sukk±pi itarehi. Atha v± kaºh± ca sukk± ca sappaµibh±g± ca kaºhasukkasappaµibh±g±. Sukh± hi vedan± dukkh±ya vedan±ya sappaµibh±g±, dukkh± ca vedan± sukh±ya sappaµibh±g±ti. Anuppannass±ti anibbattassa. Upp±d±y±ti upp±danatth±ya. Uppannass±ti nibbattassa. Bhiyyobh±v±y±ti punappunabh±v±ya. Vepull±y±ti vipulabh±v±ya. Bh±van±y±ti va¹¹hiy±. P±rip³riy±ti parip³raºatth±ya. Tatth±ti “atthi bhikkhave”ti-±din± dassitap±µhe. Sabh±vas±maññalakkhaºapaµivedhavasen±ti ekajjha½ katv± gahaºe anavajjasukhavip±k±dikassa visu½ visu½ pana phusan±dikassa sabh±valakkhaºassa, anicc±dikassa s±maññalakkhaºassa ca paµivijjhanavasena. Pavattamanasik±roti kusal±d²na½ ta½ta½sabh±valakkhaº±dikassa y±th±vato avabujjhanavasena uppannajavanacittupp±do. So hi avipar²tamanasik±rat±ya “yonisomanasik±ro”ti vutto. Tad±bhogat±ya ±vajjan±pi taggatik±va. Ruppanalakkhaº±dikampi idha s±maññalakkhaºeneva saªgahitanti daµµhabba½. Kusalakiriy±ya ±di-±rambhavasena pavattav²riya½ dhitisabh±vat±ya “dh±t³”ti vuttanti ±ha “±rambhadh±t³ti paµhamav²riya½ vuccat²”ti. Laddh±sevana½ v²riya½ balappatta½ hutv± paµipakkha½ vidhamat²ti ±ha “kosajjato nikkhantatt± tato balavataran”ti. Adhimatt±dhimattatar±na½ paµipakkhadhamm±na½ vidhamanasamattha½ paµupaµutar±dibh±vappatta½ hot²ti vutta½ “para½ para½ µh±na½ akkamanato tatopi balavataran”ti. Tiµµhati pavattati etth±ti µh±niy±, p²tisambojjhaªgassa µh±niy± p²tisambojjhaªgaµµh±niy±. Ýh±tabbo v± µh±niyo, p²tisambojjhaªgo µh±niyo etes³ti p²tisambojjhaªgaµµh±niy±, apar±para½ vattam±n± p²tisambojjhaªgasampayutt± dhamm±. Yasm± pana tesu p²tiyeva p²tisambojjhaªgassa visesak±raºa½, tasm± vutta½ “p²tiy± eva eta½ n±man”ti. Upp±dakamanasik±roti yath± manasi karoto anuppanno p²tisambojjhaªgo uppajjati, uppanno ca va¹¹hati, tath± pavattamanasik±ro. Paripucchakat±ti pariyog±hetv± pucchakabh±vo. Pañcapi hi nik±ye uggahetv± ±cariye pariyup±sitv± tassa tassa attha½ paripucchantassa, te v± saha aµµhakath±ya pariyog±hetv± ya½ ya½ tattha gaºµhiµµh±na½, ta½ ta½ “ida½, bhante, katha½, imassa ko attho”ti pucchantassa dhammavicayasambojjhaªgo uppajjat²ti. Vatthuvisadakiriy± indriyasamattapaµip±dan± saªkhepato, vitth±rato ca pak±sit± eva. Tattha pana sam±dhisa½vattaniyabh±vena ±gat±, idha paññ±sa½vattaniyabh±vena. Yadaggena hi sam±dhisa½vattanik±, tadaggena paññ±sa½vattanik± sam±dhissa ñ±ºapaccupaµµh±nato. “Sam±hito yath±bh³ta½ paj±n±t²”ti (sa½. ni. 4.99; 5.1071) vutta½. Duppaññapuggalaparivajjan± n±ma duppaññ±na½ mandabuddh²na½ bhattanikkhittak±kama½sanikkhittasunakhasadis±na½ mom³hapuggal±na½ d³rato pariccajan±. Paññavantapuggalasevan± n±ma paññ±ya kat±dhik±r±na½ saccapaµiccasamupp±d±d²su kusal±na½ ariy±na½, vipassan±kammik±na½ v± mah±paññ±na½ k±lena k±la½ upasaªkamana½. Gambh²rañ±ºacariyapaccavekkhaº±ti gambh²rañ±ºehi caritabb±na½ khandh±yatanadh±t±d²na½, saccapaccay±k±r±did²pan±na½ v± suññat±paµisa½yutt±na½ suttant±na½ paccavekkhaº±. Tadadhimuttat±ti paññ±dhimuttat±, paññ±ya ninnapoºapabbh±rat±ti attho. Ap±y±d²ti ±di-saddena j±ti-±di½ at²te vaµµam³laka½ dukkha½, an±gate vaµµam³laka½ dukkha½, paccuppanne ±h±rapariyeµµhim³lakañca dukkha½ saªgaºh±ti. V²riy±yattassa lokiyalokuttaravisesassa adhigamo eva ±nisa½so, tassa dassanas²lat± v²riy±yatta…pe… dassit±. Sapubbabh±go nibb±nag±mimaggo gamanav²thi gantabb± paµipajjitabb± paµipad±ti katv± D±yak±na½ mahapphalabh±vakaraºena piº¹±pac±yanat±ti paccayad±yak±na½ attani k±rassa attano samm±paµipattiy± mahapphalak±rabh±vassa karaºena piº¹assa bhikkh±ya paµip³jan±. Itarath±ti ±misap³j±ya. Kus²tapuggalaparivajjanat±ti alas±na½ bh±van±ya n±mamattampi aj±nant±na½ k±yada¼h²bahul±na½ y±vadattha½ bhuñjitv± seyyasukh±di-anuyuñjanak±na½ tiracch±nakathik±na½ puggal±na½ d³rato pariccajan±. ¾raddhav²riyapuggalasevanat±ti “divasa½ caªkamena nisajj±y±”ti-±din± (vibha. 519; a. ni. 3.16) bh±van±rambhavasena ±raddhav²riy±na½ da¼haparakkam±na½ puggal±na½ k±lena k±la½ upasaªkaman±. Sammappadh±napaccavekkhaºat±ti catubbidhasammappadh±n±nubh±vassa paccavekkhaºat±. Tadadhimuttat±ti tasmi½ v²riyasambojjhaªge adhimutti sabbiriy±pathesu ninnapoºapabbh±rat±. Ettha ca thinamiddhavinodanakus²tapuggalaparivajjana-±raddhav²riyapuggalasevanatadadhimuttat± paµipakkhavidhamanapaccay³pasa½h±ravasena, ap±y±dibhayapaccavekkhaº±dayo samuttejanavasena v²riyasambojjhaªgassa upp±dak± daµµhabb±. Buddh±d²su pas±dasineh±bh±vena thusakharahaday± l³khapuggal±, tabbipariy±yena siniddhapuggal± veditabb±. Buddh±d²na½ guºaparid²pan± sampas±dan²yasutt±dayo (d². ni. 3.141 ±dayo) pas±dan²yasuttant±. Imehi ±k±reh²ti yath±vuttehi kusal±d²na½ sabh±vas±maññalakkhaºapaµivijjhan±di-±k±rehi ceva paripucchakat±di-±k±rehi ca. Ete dhammeti ete kusal±d²su yonisomanasik±r±dike ceva dhammatthaññut±dike ca. 65. Acc±raddhav²riyat±d²h²ti ativiya paggahitav²riyat±d²hi. ¾di-saddena sa½vejanapamodan±di½ saªgaºh±ti. Uddhatanti sam±dhi-±d²na½ mandat±ya av³pasanta½. Duv³pasamayanti v³pasametu½ sam±dh±tu½ asakkuºeyya½. Ta½ ±k±ra½ sallakkhetv±ti yen±k±rena assa yogino passaddhi sam±dhi upekkh±ti ime passaddhi-±dayo dhamm± pubbe yath±raha½ tasmi½ tasmi½ k±le uppannapubb±, ta½ cittata½sampayuttadhamm±na½ passaddh±k±ra½, sam±hit±k±ra½, ajjhupekkhit±k±rañca upalakkhetv± upadh±retv±. T²supi pades³ti “atthi, bhikkhave, k±yappassaddh²”ti-±din± ±gatesu t²supi v±kyesu, tehi v± pak±sitesu t²su dhammakoµµh±sesu. Yath±sam±hit±k±ra½ sallakkhetv± gayham±no samatho eva samathanimittanti ±ha “samathanimittanti ca samathassevetamadhivacanan”ti. N±n±rammaºe paribbhamanena vividha½ agga½ etass±ti byaggo, vikkhepo. Tath± hi so anavaµµh±naraso, bhantat±paccupaµµh±no ca vutto. Ekaggat±bh±vato byaggapaµipakkhoti abyaggo, sam±dhi. So eva nimittanti pubbe viya vattabba½. Ten±ha “avikkhepaµµhena ca tasseva abyagganimittanti adhivacanan”ti. Sar²r±vattha½ ñatv± mattaso paribhutto paº²t±h±ro k±yalahut±d²na½ samuµµh±panena passaddhiy± paccayo hoti, tath± utusapp±ya½, iriy±pathasapp±yañca sevita½, payogo ca k±yiko pavattitoti ±ha “paº²tabhojanasevanat±”ti-±di. Payogasamat±d²na½ abh±vena sadarathak±yacitt± puggal± s±raddhapuggal±. Vuttavipariy±yena passaddhak±y± puggal± veditabb±. Nirass±dass±ti bh±vanass±darahitassa. Bh±van± hi v²thipaµipann± pubben±para½ visesavat² pavattam±n± cittassa ass±da½ upasamasukha½ ±vahati, tadabh±vato nirass±da½ citta½ hoti. Saddh±sa½vegavasen±ti saddh±vasena, sa½vegavasena ca. Sampaha½sanat±ti sammadeva paha½sanat± sa½vejanapubbakapas±dupp±danena bh±van± cittassa tosan±. Samm±pavattass±ti l²nuddhaccavirahena, samathav²thipaµipattiy± ca sama½, savisesañca pavattiy± sammadeva pavattassa bh±van±cittassa. Ajjhupekkhanat±ti paggahaniggahasampaha½sanesu aby±vaµat±. Jh±navimokkhapaccavekkhaºat±ti paµham±d²ni jh±n±ni paccan²kadhammehi suµµhu vimuttat±din± teyeva vimokkh± tesa½ “eva½ bh±van±, eva½ sam±pajjan±, eva½ adhiµµh±na½, eva½ vuµµh±na½, eva½ sa½kileso, eva½ vod±nan”ti pati pati avekkhaº±. Sattamajjhattat±ti sattesu piyaµµh±niyesupi gahaµµhapabbajitesu majjhatt±k±ro ajjhupekkhan±. Saªkh±ramajjhattat±ti ajjhattikesu cakkh±d²su, b±hiresu pattac²var±d²su majjhatt±k±ro ajjhupekkhan±. Sattasaªkh±r±na½ mam±yana½ sattasaªkh±rakel±yana½. Imeh±k±reh²ti imehi yath±vuttehi k±yacitt±na½ passaddh±k±rasallakkhaº±di-±k±rehi ceva sapp±y±h±rasevan±di-±k±rehi ca. Ete dhammeti ete passaddhi-±didhamme. 66. Paññ±payogamandat±y±ti paññ±by±p±rassa appabh±vena. Yath± hi d±nas²l±ni alobh±dosappadh±n±ni eva½ bh±van± amohappadh±n± visesato appan±vah±. Tattha yad± paññ± na balavat² hoti, tad± bh±van±cittassa anabhisaªkhato viya ±h±ro purisassa abhiruci½ na janeti, tena ta½ nirass±da½ hoti. Yad± ca bh±van± pubben±para½ vises±vah± na hoti sammadeva av²thipaµipattiy±, tad± upasamasukhassa al±bhena citta½ nirass±da½ hoti. Tadubhaya½ sandh±y±ha “paññ±payogamandat±y±”ti-±di. Nanti citta½. J±tijar±by±dhimaraº±ni yath±raha½ sugatiya½, duggatiyañca hont²ti tadaññameva pañcavidhabandhan±dikhuppip±s±di-aññamaññavib±dhan±dihetuka½ ap±yadukkha½ daµµhabba½. Tayida½ sabba½ tesa½ tesa½ satt±na½ paccuppannabhavanissita½ gahitanti at²te, an±gate ca k±le vaµµam³lakadukkh±ni visu½ gahit±ni. Ye pana satt± ±h±r³paj²vino, tattha ca uµµh±naphal³paj²vino, tesa½ aññehi as±dh±raºa½ j²vitadukkha½ aµµhama½ sa½vegavatthu vuttanti daµµhabba½. Ass±ti cittassa. Al²nanti-±d²su kosajjapakkhiy±na½ dhamm±na½ anadhimattat±ya al²na½. Uddhaccapakkhik±na½ dhamm±na½ anadhimattat±ya anuddhata½. Paññ±payogasampattiy±, upasamasukh±dhigamena ca anirass±da½. Pubben±para½ savisesa½ tato eva ±rammaºe samappavatta½, samathav²thipaµipannañca. Tattha al²nat±ya paggahe, anuddhatat±ya niggahe, anirass±dat±ya sampaha½sane na by±p±ra½ ±pajjati. Al²n±nuddhatat±ya hi ±rammaºe samappavatta½ anirass±dat±ya samathav²thipaµipanna½. Samappavattiy± v± al²na½ anuddhata½, samathav²thipaµipattiy± anirass±danti daµµhabba½. Nekkhammapaµipadanti jh±napaµipatti½. Sam±dhi-adhimuttat±ti sam±dhinibbattane jh±n±dhigame yuttappayuttat±. S± pana yasm± sam±dhi½ garu½ katv± tattha ninnapoºapabbh±rabh±vena pavattiy± hoti, tasm± “sam±dhigar³”ti-±di vutta½. 67. Paµiladdhe nimittasmi½ eva½ hi samp±dayato appan±kosalla½ ima½ appan± sampavattat²ti sambandho. S±ti appan±. Hitv± h²ti hi-saddo hetu-attho. Yasm± µh±nameta½ na vijjati, tasm± cittappavatti-±k±ra½ bh±van±cittassa l²nuddhat±divasena pavatti-±k±ra½ sallakkhaya½ upadh±rento. Samata½ v²riyasseva v²riyassa sam±dhin± samarasata½yeva yojayetha. Katha½ pana yojayeth±ti ±ha “²sakamp²”ti-±di. Tattha layanti l²nabh±va½, saªkocanti attho. Yantanti gacchanta½ paggaºhetheva samabh±v±y±ti adhipp±yo. Ten±ha “acc±raddha½ nisedhetv± samameva pavattaye”ti. Katha½ pana samameva pavattayeti ±ha “reºumh²”ti-±di. Yath±ti reºu-±d²su yath± madhukar±d²na½ pavatti upam±bh±vena aµµhakath±ya½ sammavaººit±, eva½ l²nuddhatabh±vehi mocayitv± v²riyasamat±yojanena nimitt±bhimukha½ m±nasa½ paµip±daye paµibh±ganimitt±bhimukha½ bh±van±citta½ samp±deyy±ti attho.