E¼akassa j±tak±le uºº± j±ti-uºº±ti paµhamo attho. Tato sukhumatarata½ sandh±ya “gabbha½…pe… itipi vadant²”ti vutta½. Sambhavanassa bhedo v± sambhavabhedo, pavattibhedoti attho. R³p²brahmes³ti adhikaraºe bhumma½, opap±tikayonikes³ti niddh±raºeti dassento “opap±tikayonikehi r³p²brahme niddh±ret²”ti ±ha. Tena “opap±tikayonikes³”ti s±maññato vuttar±sito “r³p²brahmes³”ti visesa½ niddh±reti. Na samet²ti na sa½sandati, virujjhat²ti attho. Y±ya p±¼iy± na sameti, ta½ dassento “dhammahadayavibhaªge h²”ti-±dim±ha. Ek±das±ti paripuºº±yatanassa sadd±yatanavajj±ni ek±das±yatan±ni. Kassaci das±yatan±n²ti andhassa cakkh±yatanavajj±ni. Kassaci apar±ni das±yatan±n²ti badhirassa sot±yatanavajj±ni. Kassaci nav±yatan±n²ti andhabadhirassa cakkhusot±yatanavajj±ni. Kassaci satt±yatan±n²ti gabbhaseyyakassa r³pagandharasak±yaphoµµhabbamanodhamm±yatanavasena vutta½. “Na vutta½ aµµh±yatan±ni p±tubhavant²”ti ida½ “na hi p±¼iya½…pe… vutt±”ti etassa atthavivaraºa½. Cakkhusotagh±navikalassa hi upapajjam±nassa aµµheva ±yatan±ni siyunti. Sati ca agh±nakupapattiya½ punapi “kassaci apar±ni das±yatan±ni p±tubhavant²”ti vattabba½ siy±. Tath± ca sati yath± andhabadhirassa vasena “kassaci nav±yatan±ni p±tubhavant²”ti (vibha. 1007) ekav±ra½ vutta½, eva½ andh±gh±nakassa, badhir±gh±nakassa ca vasena “kassaci apar±ni nav±yatan±ni, kassaci apar±ni nav±yatan±ni p±tubhavant²”ti vattabba½ siy±, eva½ na vuttanti imamattha½ dasseti “tath±…pe… na ca ta½ vuttan”ti. Eva½ dh±tup±tubh±v±dipañhes³ti “kassaci ek±dasa dh±tuyo p±tubhavanti, kassaci dasa dh±tuyo, kassaci apar± dasa dh±tuyo, kassaci nava dh±tuyo, kassaci satta dh±tuyo p±tubhavant²”ti (vibha. 1007) eva½ dh±tup±tubh±vapañho veditabbo. ¾di-saddena “kassaci cuddasindriy±ni p±tubhavant²”ti-±di (vibha. 1007) nayappavatt± indriyapañh±dayo saªgahit±. Ettha ca yath± “sattati ukka½sato ca r³p±n²”ti pada½ “sa½sedajopap±t²s³”ti ettha yonidvayavasena yoj²yati, na eva½ “avaka½sato ti½s±”ti ida½, ida½ pana sa½sedajayonivaseneva yojetabba½, ekayoganiddiµµhass±pi ekadeso sambandha½ labhat²ti. Sa½sedajasseva ca jaccandhabadhira-agh±nakanapu½sakassa jivh±k±yavatthudasak±na½ vasena ti½sa r³p±ni uppajjant²ti vutta½, na opap±tikass±ti ayamettha aµµhakath±ya adhipp±yo. Ye pana “opap±tikassa jaccandha…pe… uppajjant²ti mah±-aµµhakath±ya½ vuttan”ti vadanti, ta½ na gahetabba½. So hi pam±dap±µho. Evañca katv± ±yatanayamakavaººan±ya “k±madh±tuya½ pana agh±nako opap±tiko natthi. Yadi bhaveyya, ‘kassaci aµµh±yatan±ni p±tubhavant²’ti vadeyy±”ti (yama. aµµha. ±yatanayamaka 18-21) vakkhati. Apare pan±hu “kassaci ek±das±yatan±ni p±tubhavanti, y±va ‘kassaci nav±yatan±n²’ti p±¼i opap±tike sandh±ya vutt±. Tasm± pubben±para½ aµµhakath±ya½ avirodho siddho hoti, tath± ca yath±vuttap±¼iy± ayamatthavaººan± aññadatthu sa½sandati sametiyev±”ti. Ya½ paneke vadanti “opap±tikaggahaºena sa½sedaj±pi saªgayhanti. Tath± hi dhammahadayavibhaªge ‘k±madh±tuy± upapattikkhaºe kassaci ek±das±yatan±ni p±tubhavant²’ti-±d²na½ (vibha. 1007) uddese ‘opap±tik±na½ pet±nan’ti-±din± opap±tikaggahaºameva kata½, na sa½sedajaggahaºan”ti, ta½ paripuºº±yatan±na½yeva sa½sedaj±na½ opap±tikesu saªgahaºavasena vuttanti veditabba½. Tath± hi vakkhati “sa½sedajayonik± paripuºº±yatan±paripuºº±yatanabh±vena opap±tikasaªgaha½ katv± vutt±”ti “padh±n±ya v± yoniy± sabba½ paripuºº±yatanayoni½ dassetu½ ‘opap±tik±nan’ti vuttan”ti ca. Aµµhakath±ya½ pana yonidvaya½ sar³peneva pak±setu½, sa½sedajayonivaseneva ca avaka½sato pavatti½ dassetu½ opap±tikayoniy± itara½ asaªgahetv± “sa½sedajopap±t²s³”ti vuttanti. Sabba½ ta½ v²ma½sitv± gahetabba½. Cutipaµisandh²nanti anantar±t²tacutiy±, tadanantar±ya miss±missabhed±ya paµisandhiy±. Khandh±d²h²ti khandh±rammaºagatihetuvedan±p²tivitakkavic±rehi. Mahaggata-ajjhatt±rammaº±ya mahaggata-ajjhatt±rammaº±, amahaggatabahiddh±rammaº±ya amahaggatabahiddh±rammaº±ti evam±dino ar³pabh³m²suyeva cutipaµisandh²na½ bhed±bhedavisesassa sambhavato “nayamukhamatta½ dassetv±”ti vutta½. Ekaccasugat²ti mahaggatavajjasugati adhippet±ti ±ha “r³p±r³p±vacar±nan”ti-±di. Keci pana “yath± mahaggat±vajj±, eva½ uttarakurukavajj±”tipi vadanti. Ekaccasugaticutiy±ti vuttasugaticutiy±. Yadipi “aya½ n±ma duggatipaµisandhi na hot²”ti niyamo natthi, desan± pana sotapatit± gat±ti vadanti. Niyatabodhisatt±pekkh±ya v± eva½ vutta½. Tesañhi ekaccaduggatipaµisandhi natthi av²ci-±d²su anupapajjanato. “Ekaccaduggaticutiy±”ti etth±pi imin± nayena attho veditabbo. Ekaccasugatipaµisandh²ti pana k±m±vacarasugatipaµisandhi veditabb±. Sayamev±ti attan± eva. “Bhedaviseso eva ca eva½ vitth±rena dassito”ti ida½ “amahaggatabahiddh±rammaº±y±”ti-±di½ sandh±ya vutta½. “Catukkhandh±ya…pe… paµisandhi hot²”ti ida½ pana abhedavisesadassanamev±ti. Ekekasmi½ bhedeti “amahaggatabahiddh±rammaº±y±”ti evam±dike ekekasmi½ bh±ge. Tattha tatthev±ti “amahaggatabahiddh±rammaº±ya mahaggatabahiddh±rammaº±, amahaggatajjhatt±rammaº±ya mahaggatajjhatt±rammaº±”ti-±din± tasmi½ tasmi½ bhede, tattha tattheva v± bhav±dike cavitv± upapajjantassa vasena cutipaµisandhiyojan± veditabb±. Bhummatthe aya½ to-saddoti dassento “tato hetu½ vin±ti tattha hetu½ vin±”ti ±ha. Tassattho– tasmi½ purimabhave nipphanna½ avijj±saªkh±r±dika½ k±raºa½ vin± na hot²ti. Atimandabh±v³pagamana½ sakicc±samatthat±. Pañcadv±rikaviññ±ºavasena cuti paµisiddh±, na tadanantaraviññ±ºavasena. Sv±yamattho “pañcanna½ dv±r±nan”ti-±din± heµµh± aµµhakath±yam±gatoti ±ha “pañcadv±rikaviññ±º±nantarampi hi pubbe cuti dassit±”ti. Tattha ya½ vattabba½, ta½ heµµh± vuttameva. Cuticittena saddhi½ cakkh±yatan±d²na½ nirodho hot²ti dassetu½ “yamake c±”ti-±di vutta½. Pariºatatt±ti parip±kavasena pariyos±na½ gatatt±ti adhipp±yo. Phass±dayo yath±vuttacetan±sahaj±taphass±dayo. Yath±-upaµµhite kamm±di-±rammaºe anekav±ra½ uppattiy± sant±nassa abhisaªkharaºa½ tattha paµisandhiviññ±ºapatiµµh±nassa hetubh±vo. Sant±navasena nippajjam±n±na½ naman±dikiriy±na½ ekasmi½ paµisandhiviññ±ºeyeva atthasiddh²ti dassento ±ha “namana…pe… dasset²”ti. Pathaviya½ sabalapayogeh²ti pathaviy± ±dh±raºabh³t±ya attano balena payogena ca karaºabh³tena. Saddahetukoti saddassa padh±n±dibh±va½ sandh±ya vutta½. T±diso pabbatakucchi-±dipadesopi tassa hetuyeva. Pad²pantar±d²ti ±di-saddena telavaµµi-±dike saªgaºh±ti. Tato sadd±dippavattito pubbe abh±v±. Paµighos±d²nañhi sadd±dippavattito sati purimasiddhiya½ te sadd±dipaccayadesa½ gaccheyyu½, na pana te atth²ti vutta½ “tato pubbe abh±v±”ti. Upameyyepi evameva attho yojetabbo. Yath± ca hetudesa½ na gacchati hetusamuppanna½, eva½ tato n±gacchat²ti ±ha “tasm± na…pe… ±gatan”ti. Te sadd±dayo paccay± etesanti tappaccay±. Vuttanayen±ti upam±ya½ vuttanayeneva. Purimabhavahetudese sannihita½ hutv± paµisandhiviññ±ºa½ tato aññatra bhavantare ta½ upagantv± tappaccaya½ na hot²ti attho. Paccayato nibbattam±na½ paccayuppanna½ aññatra agantv± paccayadesa½ anupagatameva hutv± nibbattat²ti paµhamo attho. Paµhama½ paccayena samodh±nagata½ hutv± tato aññatra gantv± paccayuppannavatthubh±va½ n±pajjat²ti dutiyo attho. Yath±sambhavanti y±ya “na kh²rato dadhi sambh³ta½ siy±, na kh²ras±mino dadhi siy±”ti ca kh²radadh²su ekanta½ ekat±ya n±nat±ya ca dosayojan± kat±. Imin± nayena b²j±d²su sabbahet³su, aªkur±d²su sabbahetusamuppannesu yath±sambhava½ hetu-anur³pa½, hetusamupann±nur³pañca dosayojan± k±tabb±. Sant±nabaddhesu dhammesu ekanta-ekat±paµisedhena sassatag±hassa paµisedhitatt± vutta½ “saya½kata½ sukha½ dukkhanti ima½ diµµhi½ niv±ret²”ti. Tath± ekantan±nat±paµisedhena ucchedag±ho paµisedhito hot²ti ±ha “para½kata½ sukha½ dukkha½ añño karoti, añño paµisa½vedet²ti ima½ diµµhi½ niv±ret²”ti. Tena katan±so, akat±gamo ca nivattito hot²ti adhiccasamuppannadiµµhiniv±raºeneva niyatisabh±vav±dapaµisedhopi katoti daµµhabba½. Tatth±ti aªkur±dippabandhasaªkh±te bh³tup±d±r³pasant±ne. Tanti vijj±p±µav±di. Aññass±ti b±lak±le katavijj±pariy±puºan±dito aññassa. Saªkh±rato añño taºh±diko aññapaccayo. Niyy±tan±di eva phala½ niyy±tan±diphala½, aphalita½ niyy±tan±diphala½ etass±ti aphali…pe… phala½, yath±vuttakiriy±karaºa½. Piº¹avasen±ti akat±vayavavibh±gassa samud±yassa vasena. Sabbatth±ti puññ±bhisaªkh±r±dike sabbasmi½ paccayadhamme, paµisandhibhede v± paccayuppannadhamme. Balavakammassa vasena yojetabbo. Bhuso nissayo hi upanissayo. “Avisesen±”ti vuttepi k±m±vacarapuññ±bhisaªkh±ro cakkhuviññ±º±d²na½ pañcanna½ pavatte, itaro paµhamajjh±navip±k±d²na½ pavatte ca paµisandhiyañca paccayo hot²ti p±kaµoyamatthoti ta½ avibhajitv± “sabbapuññ±bhisaªkh±ra½ saha saªgaºh±ti”cceva vutta½. Dv±das±kusalacetan±bhedoti nayida½ sam±sapada½, sandhivasena paneta½ vutta½. Dv±das±ti ca bhummatthe paccattavacana½, dv±dasasu akusalacetan±su. Akusalacetan±bhedoti ek±das±kusalacetan±pabhedo, dv±das±kusalacetan±pabhedo c±ti attho veditabbo. Evañhi sati na ettha kiñci vic±retabba½ heµµh± vitth±ritatt±. Keci pana “dv±das±kusalacetan±bhedoti ida½ ‘channa½ pavatte’ti-±din± yojetabban”ti vadanti, tesa½ matena uddhaccacetan±ya gahaºe payojana½ vic±retabbameva paµisandhiy±pi paccayabh±vassa vuttatt±. Ekass±ti ettha eva-saddo luttaniddiµµhoti ±ha “ekasseva paccayabh±vaniyamo”ti. Mil±tam±l±d²nanti mil±tam±lakiliµµhavatth±d²na½. Manopadosik±na½ tadaññavatth³nampi aniµµhat± katha½ na siy±, siy± ev±ti adhipp±yo. Aµµhakath±ya½ (vibha. aµµha. 227) pana pacurat±bh±vato ta½ an±masitv± “tath± k±m±vacaradevalokep²”ti vutta½ Keci pana “devaloke aniµµha½ n±ma parikappanavasena, sabh±vato pana tatthuppanna½ iµµhamev±”ti vadanti. “Ek³nati½sacetan±bhedamp²”ti imin± uddhaccacetan±yapi pavattivip±kad±yita½ anuj±n±ti, aµµhakath±-adhipp±yavasena v± evam±ha. Pañcadasanna½ ahetukavip±kaviññ±º±na½ pañcaµµh±n±ni dve apanetv± avases±na½ terasanna½. Dve dve cakkhusotasampaµicchanaviññ±º±ni, t²ºi sant²raº±n²ti navanna½. Ekadesapaccayabh±ven±ti ekadesassa v²saticetan±bhedassa k±m±vacaracittasaªkh±rassa paccayabh±vena ek³nati½sacetan±bhedo samud±yo vutto. Svev±ti avayavagaten±pi visesena samud±yo vohar²yati yath± “alaªkato r±jakum±ro”ti. Yatth±ti pañcavok±rabhava½ sandh±y±ha. Tattha hi “k±m±vacarasugatiya½ t±va µhitass±”ti-±din± (vibha. aµµha. 227) paµisandhiya½ pavattiyañca vip±kassa vitth±rappak±sana½ kata½. Catutthajjh±nabh³m²ti vehapphalabh³mi½ vadati. Ten±ha “asaññ±ruppavajj±”ti. Catutthajjh±nameva hi bh±van±visesappavatta½ asaññabh³mi½ ±ruppabh³miñca nipph±deti, catukkanayavasena v± sa½vaººan± vutt±ti veditabb±. Aµµha mah±vip±k±, parittavip±kesu pacchimo, pañca r³p±vacaravip±k±ti eva½ cuddasanna½. Sattannanti ses±na½ parittavip±k±na½yeva sattanna½. Bhav±dayoti bhavayonigatisatt±v±se. Tiººa½ viññ±º±nanti purim±na½ tiººa½ ±ruppavip±kaviññ±º±na½. T²s³ti pañcam±d²su t²su viññ±ºaµµhit²su. Vuttanayen±ti “k±mabhave pana duggatiya½ aµµhannampi parittavip±kaviññ±º±na½ tatheva paccayo pavatte, no paµisandhiyan”ti-±din± (vibha. aµµha. 227) vuttanayeneva.
Viññ±ºapadaniddesavaººan± niµµhit±.