K±m±vacarakusala½ dv±rakath±
K±yakammadv±rakath±
Imassa panatthassa pak±sanattha½ imasmi½ µh±ne mah±-aµµhakath±ya½ dv±rakath± kathit±. Tattha t²ºi kamm±ni, t²ºi kammadv±r±ni, pañca viññ±º±ni, pañca viññ±ºadv±r±ni, cha phass±, cha phassadv±r±ni, aµµha asa½var±, aµµha asa½varadv±r±ni, aµµha sa½var±, aµµha sa½varadv±r±ni, dasa kusalakammapath±, dasa akusalakammapath±ti, ida½ ettaka½ dv±rakath±ya m±tik±µhapana½ n±ma. Tattha kiñc±pi t²ºi kamm±ni paµhama½ vutt±ni, t±ni pana µhapetv± ±dito t±va t²ºi kammadv±r±ni bh±jetv± dassit±ni. Katam±ni t²ºi? K±yakammadv±ra½, vac²kammadv±ra½, manokammadv±ranti. Tattha catubbidho k±yo– up±dinnako, ±h±rasamuµµh±no, utusamuµµh±no, cittasamuµµh±noti. Tattha cakkh±yatan±d²ni j²vitindriyapariyant±ni aµµha kammasamuµµh±nar³p±nipi, kammasamuµµh±n±neva catasso dh±tuyo vaººo gandho raso oj±ti aµµha up±dinnakak±yo n±ma. T±neva aµµha ±h±raj±ni ±h±rasamuµµh±nikak±yo n±ma. Aµµha utuj±ni utusamuµµh±nikak±yo n±ma. Aµµha cittaj±ni cittasamuµµh±nikak±yo n±ma. Tesu k±yakammadv±ranti neva up±dinnakak±yassa n±ma½ na itaresa½. Cittasamuµµh±nesu pana aµµhasu r³pesu ek± viññatti atthi, ida½ k±yakammadv±ra½ n±ma. Ya½ sandh±ya vutta½– “katama½ ta½ r³pa½ k±yaviññatti? Y± kusalacittassa v±, akusalacittassa v±, aby±katacittassa v±, abhikkamantassa v± paµikkamantassa v±, ±lokentassa v± vilokentassa v±, samiñjentassa v± pas±rentassa v±, k±yassa thambhan± santhambhan± santhambhitatta½, viññatti viññ±pan± viññ±pitatta½, ida½ ta½ r³pa½ k±yaviññatt²”ti (dha. sa. 720). ‘Abhikkamiss±mi paµikkamiss±m²’ti hi citta½ uppajjam±na½ r³pa½ samuµµh±peti. Tattha y± pathav²dh±tu ±podh±tu tejodh±tu v±yodh±tu tannissito vaººo gandho raso oj±ti imesa½ aµµhanna½ r³pakal±p±na½ abbhantare cittasamuµµh±n± v±yodh±tu, s± attan± sahaj±ta½ r³pak±ya½ santhambheti sandh±reti c±leti abhikkam±peti paµikkam±peti. Tattha ek±vajjanav²thiya½ sattasu javanesu paµhamacittasamuµµhit± v±yodh±tu attan± sahaj±ta½ r³pak±ya½ santhambhetu½ sandh±retu½ sakkoti, apar±para½ pana c±letu½ na sakkoti. Dutiy±d²supi eseva nayo. Sattamacittena pana samuµµhit± v±yodh±tu heµµh± chahi cittehi samuµµhita½ v±yodh±tu½ upatthambhanapaccaya½ labhitv± attan± sahaj±ta½ r³pak±ya½ santhambhetu½ sandh±retu½ c±letu½ abhikkam±petu½ paµikkam±petu½ ±lok±petu½ vilok±petu½ sammiñj±petu½ pas±r±petu½ sakkoti. Tena gamana½ n±ma j±yati, ±gamana½ n±ma j±yati, gaman±gamana½ n±ma j±yati. ‘Yojana½ gato dasayojana½ gato’ti vattabbata½ ±pajj±peti. Yath± hi sattahi yugehi ±ka¹¹hitabbe sakaµe paµhamayuge yuttagoº± yuga½ t±va santhambhetu½ sandh±retu½ sakkonti, cakka½ pana napavaµµenti; dutiy±d²supi eseva nayo; sattamayuge pana goºe yojetv± yad± cheko s±rathi dhure nis²ditv± yott±ni ±d±ya sabbapurimato paµµh±ya patodalaµµhiy± goºe ±koµeti, tad± sabbeva ekabal± hutv± dhurañca sandh±renti cakk±ni ca pavaµµenti. ‘Sakaµa½ gahetv± dasayojana½ v²satiyojana½ gat±’ti vattabbata½ ±p±denti– eva½sampadamida½ veditabba½. Tattha yo cittasamuµµh±nikak±yo na so viññatti, cittasamuµµh±n±ya pana v±yodh±tuy± sahaj±ta½ r³pak±ya½ santhambhetu½ sandh±retu½ c±letu½ paccayo bhavitu½ samattho eko ±k±ravik±ro atthi, aya½ viññatti n±ma. S± aµµha r³p±ni viya na cittasamuµµh±n±. Yath± pana anicc±dibhed±na½ dhamm±na½ jar±maraºatt±, “jar±maraºa½, bhikkhave, anicca½ saªkhatan”ti-±di (sa½. ni. 2.20) vutta½, eva½ cittasamuµµh±n±na½ r³p±na½ viññattit±ya s±pi cittasamuµµh±n± n±ma hoti. Viññ±panatt± panes± viññatt²ti vuccati. Ki½ viññ±pet²ti? Eka½ k±yikakaraºa½. Cakkhupathasmiñhi µhito hattha½ v± p±da½ v± ukkhipati, s²sa½ v± bhamuka½ v± c±leti, aya½ hatth±d²na½ ±k±ro cakkhuviññeyyo hoti. Viññatti pana na cakkhuviññeyy± manoviññeyy± eva. Cakkhun± hi hatthavik±r±divasena vipphandam±na½ vaºº±rammaºameva passati. Viññatti½ pana manodv±rikacittena cintetv± ‘idañcidañca esa k±reti maññe’ti j±n±ti. Yath± hi araññe nid±ghasamaye udakaµµh±ne manuss± ‘im±ya saññ±ya idha udakassa atthibh±va½ j±nissant²’ti rukkhagge t±lapaºº±d²ni bandh±penti, sur±p±nadv±re dhaja½ uss±penti, ucca½ v± pana rukkha½ v±to paharitv± c±leti, anto-udake macche calante upari bubbu¼ak±ni uµµhahanti, mahoghassa gatamaggapariyante tiºapaººakasaµa½ uss±rita½ hoti. Tattha t±lapaººadhajas±kh±calanabubbu¼akatiºapaººakasaµe disv± yath± cakkhun± adiµµhampi ‘ettha udaka½ bhavissati, sur± bhavissati, aya½ rukkho v±tena pahato bhavissati, anto-udake maccho bhavissati, ettaka½ µh±na½ ajjhottharitv± ogho gato bhavissat²’ti manoviññ±ºena j±n±ti, evameva viññattipi na cakkhuviññeyy± manoviññeyy±va. Cakkhun± hi hatthavik±r±divasena vipphandam±na½ vaºº±rammaºameva passati. Viññatti½ pana manodv±rikacittena cintetv± ‘idañcidañca esa k±reti maññe’ti j±n±ti. Na kevalañces± viññ±panatova viññatti n±ma. Viññeyyatopi pana viññattiyeva n±ma. Ayañhi paresa½ antamaso tiracch±nagat±nampi p±kaµ± hoti. Tattha tattha sannipatit± hi soºasiªg±lak±kagoº±dayo daº¹a½ v± le¹¹u½ v± gahetv± paharaº±k±re dassite ‘aya½ no paharituk±mo’ti ñatv± yena v± tena v± pal±yanti. P±k±rakuµµ±di-antarikassa pana parassa ap±kaµak±lopi atthi. Kiñc±pi tasmi½ khaºe ap±kaµ± sammukh²bh³t±na½ pana p±kaµatt± viññattiyeva n±ma hoti. Cittasamuµµh±nike pana k±ye calante tisamuµµh±niko calati na calat²ti? Sopi tatheva calati. Ta½gatiko tadanuvattakova hoti. Yath± hi udake gacchante udake patit±ni sukkhadaº¹akatiºapaºº±d²nipi udakagatik±neva bhavanti, tasmi½ gacchante gacchanti, tiµµhante tiµµhanti– eva½sampadamida½ veditabba½. Evames± cittasamuµµh±nesu r³pesu viññatti k±yakammadv±ra½ n±m±ti veditabb±. Y± pana tasmi½ dv±re siddh± cetan± y±ya p±ºa½ hanati, adinna½ ±diyati, micch±c±ra½ carati, p±º±tip±t±d²hi viramati, ida½ k±yakamma½ n±ma. Eva½ parav±dimhi sati k±yo dv±ra½, tamhi dv±re siddh± cetan± k±yakamma½ ‘kusala½ v± akusala½ v±’ti µhapetabba½. Parav±dimhi pana asati ‘aby±kata½ v±’ti tika½ p³retv±va µhapetabba½. Tattha yath± nagaradv±ra½ kataµµh±neyeva tiµµhati, aªgulamattampi apar±para½ na saªkamati, tena tena pana dv±rena mah±jano sañcarati, evameva dv±re dv±ra½ na sañcarati, kamma½ pana tasmi½ tasmi½ dv±re uppajjanato carati. Ten±hu por±º±–
Dv±re caranti kamm±ni, na dv±r± dv±rac±rino;
tasm± dv±rehi kamm±ni, aññamañña½ vavatthit±ti.
Tattha kammen±pi dv±ra½ n±ma½ labhati, dv±ren±pi kamma½. Yath± hi viññ±º±d²na½ uppajjanaµµh±n±ni viññ±ºadv±ra½ phassadv±ra½ asa½varadv±ra½ sa½varadv±ranti n±ma½ labhanti, eva½ k±yakammassa uppajjanaµµh±na½ k±yakammadv±ranti n±ma½ labhati. Vac²manokammadv±resupi eseva nayo. Yath± pana tasmi½ tasmi½ rukkhe adhivatth± devat± simbalidevat± pal±sadevat± pucimandadevat± phandanadevat±ti tena tena rukkhena n±ma½ labhati, evameva k±yadv±rena kata½ kammampi k±yakammanti dv±rena n±ma½ labhati. Vac²kammamanokammesupi eseva nayo. Tattha añño k±yo, añña½ kamma½, k±yena pana katatt± ta½ k±yakammanti vuccati. Ten±hu aµµhakath±cariy±–
K±yena ce kata½ kamma½, k±yakammanti vuccati;
k±yo ca k±yakammañca, aññamañña½ vavatthit±.
S³ciy± ce kata½ kamma½, s³cikammanti vuccati;
s³ci ca s³cikammañca, aññamañña½ vavatthit±.
V±siy± ce kata½ kamma½, v±sikammanti vuccati;
v±si ca v±sikammañca, aññamañña½ vavatthit±.
Purisena ce kata½ kamma½, purisakammanti vuccati;
puriso ca purisakammañca, aññamañña½ vavatthit±.
Evameva½.
K±yena ce kata½ kamma½, k±yakammanti vuccati;
k±yo ca k±yakammañca, aññamañña½ vavatthit±ti.
Eva½ sante neva dv±ravavatth±na½ yujjati, na kammavavatth±na½. Katha½? K±yaviññattiyañhi “dv±re caranti kamm±n²”ti vacanato vac²kammampi pavattati, tenass± k±yakammadv±ranti vavatth±na½ na yutta½. K±yakammañca vac²viññattiyampi pavattati, tenassa k±yakammanti vavatth±na½ na yujjat²’ti. ‘No na yujjati. Kasm±? Yebhuyyavuttit±ya ceva tabbahulavuttit±ya ca. K±yakammameva hi yebhuyyena k±yaviññattiya½ pavattati na itar±ni, tasm± k±yakammassa yebhuyyena pavattito tass± k±yakammadv±rabh±vo siddho. Br±hmaºag±ma-ambavanan±gavan±d²na½ br±hmaºag±m±dibh±vo viy±ti dv±ravavatth±na½ yujjati. K±yakamma½ pana k±yadv±ramhiyeva bahula½ pavattati appa½ vac²dv±re Tasm± k±yadv±re bahula½ pavattito etassa k±yakammabh±vo siddho, vanacarakathullakum±rik±digocar±na½ vanacarak±dibh±vo viy±ti. Eva½ kammavavatth±nampi yujjat²’ti.
K±yakammadv±rakath± niµµhit±.