161. Ta½ p±r±jikatta½ tassa kad± hot²ti ±ha “s±mik±na½ tu dhuranikkhepane sat²”ti. “Hot²”ti p±µhaseso. Tu-saddena “attano v±”ti visesassa saªgahitatt± s±mino nir±layabh±vasaªkh±tadhuranikkhepe ca “s±mikassa na dass±m²”ti attano dhuranikkhepe ca tassa p±r±jikatta½ hot²ti attho. Evamud²ritanti “kesaggamattamp²”ti eva½ niyamita½ kathita½.
162. Y± pan±ti y± bh³mi pana. Tesu dv²su kh²lesu. ¾do thullaccayanti paµhame kh²le saªk±mite so bhikkhu thullaccaya½ ±pajjati. Dutiyeti dutiye kh²le saªk±mite par±jayo hot²ti yojan±. Bah³hi kh²lehi gahetabbaµµh±ne pariyantakh²lesu dv²su vinicchayo ca eteneva vutto hoti. Ettha pana ante kh²ladvaya½ vin± avasesakh²lanikhaºane ca itaresu tadatthesu sabbapayogesu ca dukkaµa½ hot²ti viseso.
163-4. “Mameda½ santakan”ti ñ±petuk±moti sambandho. Parasantak±ya bh³miy± par±yattabh±va½ ñatv±va theyyacittena kesaggamattampi µh±na½ gaºhituk±mat±ya “ettaka½ µh±na½ mama santakan”ti rajjuy± v± yaµµhiy± v± minitv± parassa ñ±petuk±moti attho. Yehi dv²hi payogeh²ti sabbapacchimakehi rajjupas±raºayaµµhip±tan±namaññatarehi dv²hi payogehi. Tes³ti niddh±raºe bhumma½.
Idha rajju½ v±p²ti vikappattha-saddena “yaµµhi½ v±”ti yojetabbepi avuttasamuccayattha½ adhikavacanabh±vena vuttapi-saddena idh±vuttamariy±davat²na½ vinicchayassa ñ±pitatt± yath±vuttarajjuyaµµhivinicchayesu viya parasantak±ya bh³miy± kesaggamattampi µh±na½ theyyacittena gaºhituk±mat±ya vatip±de nikhaºitv± v± s±kh±mattena v± vati½ karontassa mariy±da½ v± bandhantassa p±k±ra½ v± cinantassa pa½sumattik± v± va¹¹hentassa pubbapayoge p±cittiyaµµh±ne p±cittiyañca dukkaµañca sahapayoge kevaladukkaµañca pacchimapayogesu dv²su paµhamapayoge thullaccayañca avas±napayoge p±r±jikañca hot²ti vinicchayopi saªgahitoti daµµhabba½.

Khettaµµhakath±vaººan±.

165. Vatthaµµh±d²su vatthaµµhass±ti ettha “vatthu n±ma ±r±mavatthu vih±ravatth³”ti (p±r±. 105) padabh±jane vuttatt± pupph±di-±r±me k±tu½ saªkharitv± µhapitabh³mi ca pubbakat±r±m±na½ vin±se tucchabh³mi ca vih±ra½ k±tu½ abhisaªkhat± bh³mi ca naµµhavih±rabh³mi c±ti eva½ vibh±gavati vasati ettha uparopo v± vih±ro v±ti “vatth³”ti vuccati icceva½ duvidha½ vatthuñca “vatthuµµha½ n±ma bhaº¹a½ vatthusmi½ cat³hi µh±nehi nikkhitta½ hoti bh³maµµha½ thalaµµha½ ±k±saµµha½ veh±saµµhan”ti (p±r±. 105) vacanato eva½ catubbidha½ bhaº¹añc±ti ida½ dvaya½ vatthu ca vatthuµµhañca vatthuvatthuµµhanti vattabbe ekadesasar³pekasesavasena sam±setv±, u-k±rassa ca ak±ra½ katv± “vatthaµµhass±”ti dassitanti gahetabba½. Yath±vuttaduvidhavatthuno, vatthaµµhassa ca bhaº¹ass±ti attho. Khettaµµheti etth±pi ayameva sam±soti khette ca khettaµµhe c±ti gahetabba½. N±vaµµh±divoh±repi eseva nayo. G±maµµhepi c±ti “g±maµµha½ n±ma bhaº¹a½ g±me cat³hi µh±nehi nikkhitta½ hoti bh³maµµha½…pe… veh±saµµhan”ti (p±r±. 106) vutte catubbidhe g±maµµhabhaº¹ep²ti attho.

Vatthaµµhag±maµµhakath±vaººan±.

166. Araññaµµhakath±ya½ “tiºa½ v±”ti-±dipad±na½ “tatthaj±takan”ti padena sambandho. Tatthaj±takanti “arañña½ n±ma ya½ manuss±na½ pariggahita½ hot²”ti (p±r±. aµµha. 1.107) vacanato tatthaj±ta½ ya½ kiñci manussasantaka½ s±mik±na½ ak±m± agahetabbato s±rakkhe araññe uppannanti attho. Tiºa½ v±ti parehi l±yitv± µhapita½ v± attan± l±yitabba½ v± gehacch±dan±raha½ tiºa½ v±. Paººa½ v±ti evar³pameva gehacch±dan±raha½ t±lapaºº±dipaººa½ v±. Lata½ v±ti tath±r³pameva vettalat±dika½ valli½ v±. Y± pana d²gh± hoti mah±rukkhe ca gacche ca vinivijjhitv± v± veµhetv± v± gat±, s± m³le chinn±pi avah±ra½ na janeti, agge chinn±pi. Yad± pana aggepi m³lepi chinn± hoti, tad± avah±ra½ janeti. Sace pana veµhetv± µhit± hoti, veµhetv± µhit± pana rukkhato mocitamatt± avah±ra½ janet²ti ayamettha viseso. S±mikena avissajjit±laya½ challiv±k±di-avasesabhaº¹añca imin±va upalakkhitv± saªgahitanti veditabba½. Kaµµhameva v±ti d±ru½ v±. Bhaº¹aggheneva k±tabboti ettha antobh³tahetutthavasena k±retabboti attho gahetabbo. Ten±ha aµµhakath±ya½ “bhaº¹agghena k±retabbo”ti. Avahaµatiº±dibhaº¹esu agghavasena m±saka½ v± ³nam±saka½ v± hoti, dukkaµa½. Atirekam±saka½ v± ³napañcam±saka½ v± hoti, thullaccaya½. Pañcam±saka½ v± atirekapañcam±saka½ v± hoti, p±r±jika½. P±r±jika½ ce an±panno, ±masanadukkaµa½, phand±panathullaccayañca k±retabboti attho. Gaºhantoti avaharanto.
167-74. Id±ni “kaµµhameva v±”ti vuttarukkhad±r³su vinicchaya½ dassetum±ha “mahagghe”ti-±di. Mahaggheti pañcam±saka½ v± atirekapañcam±saka½ v± agghaka½ hutv± mahagghe. Nassat²ti theyyacittasamaªg² hutv± chinnamattepi p±r±jika½ ±pajjati. Pi-saddo avadh±raºe. “Kocip²”ti imin± addhagatopi alla½ v± hotu pur±ºa½ v±, tacchetv± µhapita½ na gahetabbamev±ti attho.
M³leti upalakkhaºamatta½. “Agge ca m³le ca chinno hot²”ti (p±r±. aµµha. 1.107) aµµhakath±vacanato m³lañca aggañca chinditv±ti gahetabbo. Addhagatanti jiººaga¼itapatitataca½, cirak±la½ µhitanti vutta½ hoti.
Lakkhaºeti attano santaka½ ñ±petu½ rukkhakkhandhe taca½ chinditv± katasallakkhaºe. Challiyonaddheti samantato abhinavuppann±hi chall²hi pariyonandhitv± adassana½ gamite. Ajjh±vutthañc±ti ettha “gehan”ti p±µhaseso. Geha½ katañca ajjh±vutthañc±ti yojan±. Geha½ k±tu½ araññas±mik±na½ m³la½ datv± rukkhe kiºitv± chinnad±r³hi ta½ geha½ katañca paribhuttañc±ti attho. Vinassantañc±ti etth±pi “avasiµµha½ d±run”ti p±µhaseso. Ta½ geha½ katv± avasiµµha½ vass±tap±d²hi vividh± j²ritv± vinassam±na½, vipannad±runti vutta½ hoti. Gaºhato na doso koc²ti sambandho. “S±mik± nir±lay±”ti gaºhato k±cipi ±patti natth²ti attho. Ki½k±raºanti ce? Araññas±mikehi m³la½ gahetv± aññesa½ dinnatt±, tesañca nir±laya½ cha¹¹itatt±ti idamettha k±raºa½.
Vuttañheta½ aµµhakath±ya½ “geh±d²na½ atth±ya rukkhe chinditv± yad± t±ni kat±ni, ajjh±vutth±ni ca honti, d±r³nipi araññe vassena ca ±tapena ca vinassanti, ²dis±nipi disv± ‘cha¹¹it±n²’ti gahetu½ vaµµati. Kasm±? Yasm± araññas±mik± etesa½ anissar±. Yehi araññas±mik±na½ deyyadhamma½ datv± chinn±ni, te eva issar±, tehi ca t±ni cha¹¹it±ni, nir±lay± tattha j±t±”ti (p±r±. aµµha. 1.107). Evampi sati pacch± s±mikesu ±har±pentesu bhaº¹adeyya½ hot²ti daµµhabba½.
Yo c±ti araññas±mik±na½ deyyadhamma½ pavisanto adatv± “nikkhamanto dass±m²”ti rukkhe g±h±petv± nikkhamanto yo ca bhikkhu. ¾rakkhaµµh±na½ patv±ti araññap±lak± yattha nisinn± arañña½ rakkhanti, ta½ µh±na½ patv±. “Cintento”ti kiriyantaras±pekkhatt± “atikkameyy±”ti s±matthiyato labbhati. Tasm± citte kammaµµh±n±d²ni katv±ti ettha ±di-saddena pak±ratthena kusalapakkhiy± vitakk± saªgayhanti. Añña½ cintento v± ±rakkhanaµµh±na½ patv±yeva atikk±meyy±ti yojetv± attho vattabbo. Tattha añña½ cintento v±ti añña½ vihito v±, imin± yath±vuttavitakk±na½ saªgaho. Ass±ti ettha “deyyan”ti kitayoge kattari s±mivacanatt± anen±ti attho.
“Yoc±”ti ettha avuttasamuccayatthena ca-saddena araññapavisanak±le yath±vuttanayena m³la½ adatv± arañña½ pavisitv± d±r³ni gahetv± gamanak±le “araññap±lak± sace y±canti, dass±m²”ti parikappetv± gantv± tehi ay±citatt± adatv± gacchantopi tatheva ±gantv± ±rakkhakesu k²¼±pasutesu v± nidd±yantesu v± bahi nikkhantesu v± tattha µhatv± ±rakkhake pariyesitv± adisv± gacchantopi tatheva ±gantv± tattha niyutta-issarajanehi attano hatthato d±tabba½ datv± v± att±na½ samm±na½ katv± v± p±lake saññ±petv± v± p±lake ok±sa½ y±citv± tehi dinnok±so v± gacchantop²ti ettak± vuttena sadisatt± saªgahit±ti daµµhabb±.
Var±h±ti s³kar±. Vaggh±ti byaggh±. Acch±ti iss±. Taracch±ti k±¼as²h±. ¾di-saddena d²pimattahatthis²h±dayo v±¼amig± saªgayhanti. Eteyeva var±h±dayo sam±gamavasena maraº±di-aniµµhasam²pac±rit±ya upa aniµµhasam²pe davanti pavattant²ti “upaddav±”ti vuccanti. ¾rakkhaµµh±na½ ±gatak±le diµµhavar±h±di-upaddavatoti vutta½ hoti. Muccituk±mat±y±ti mokkh±dhipp±yena. “Tathev±”ti imin± pavisanak±le deyyadhamma½ adatv± “nikkhamanak±le dass±m²”ti pavisitv± d±ru½ gahetv± ±rakkhaµµh±na½ pattoti purimag±th±ya s±matthiyato labbham±noyevattho dassito. Ta½ µh±nanti ta½ ±rakkhaµµh±na½. Atikk±met²ti “ida½ ta½ µh±nan”tipi asallakkhaºamattabhayupaddavo hutv± pal±yanto atikkamati, bhaº¹adeyya½ pana hot²ti yojan±.
Suªkagh±tatoti etth±pi pi-saddo luttaniddiµµhoti veditabbo, suªkagahaºaµµh±natop²ti attho. Suªkassa rañño d±tabbabh±gassa gh±to musitv± gahaºamatto, suªko haññati etth±ti v± suªkagh±toti viggaho. Suªkagh±tasar³pa½ parato ±vi bhavissati. Tasm±ti suªkagh±tato tassa garukatt± eva. Tanti ta½ suªkagh±taµµh±na½. Anokkamma gacchatoti apavisitv± gacchantassa. Dukkaµa½ uddiµµha½ “suªka½ pariharati, ±patti dukkaµass±”ti (p±r±. 113).
Etanti yath±vutta-±rakkhaµµh±na½. Theyyacittena pariharantass±ti theyyacittena pariharitv± d³rato gacchantassa. ¾k±senapi gacchato p±r±jikamanuddiµµha½ satthun±ti sambandho.
Nanu ca “ida½ pana theyyacittena pariharantassa ±k±sena gacchatopi p±r±jikamev±”ti (p±r±. aµµha. 1.107) aµµhakath±ya½ vuttavacana½ vin± p±¼iya½ “araññaµµhan”ti m±tik±padassa vibhaªge “tatthaj±taka½ kaµµha½ v± lata½ v± tiºa½ v± pañcam±saka½ v± atirekapañcam±saka½ v± agghanaka½ theyyacitto ±masati, ±patti dukkaµassa. Phand±peti, ±patti thullaccayassa. Ýh±n± c±veti, ±patti p±r±jikass±”ti (p±r±. 106) s±maññavacanato suªkagh±te “suªka½ pariharati, ±patti dukkaµass±”ti vacana½ viya ettha ±rakkhaµµh±na½ pariharantassa visu½ vuttap±r±jik±pattivacane asatipi “aµµhakath±yan”ti avatv± “satthun±”ti kasm± ±h±ti? Vuccate– aµµhakath±cariyena tatheva vuttatt± ±ha. Kasm± pana aµµhakath±cariyena “apaññatta½ na paññapess±ma, paññatta½ na samucchindiss±m±”ti (p±r±. 565) p±¼ip±µha½ j±nantenapi p±¼iya½ avuttap±r±jika½ niddiµµhanti? Ettha vinicchaya½ bhikkh³hi puµµhena bhagavat± vuttanayassa mah±-aµµhakath±ya ±gatatt± tasseva nayassa samantap±s±dik±ya½ niddiµµhabh±va½ j±nantena imin±pi ±cariyena idha “satthun±”ti vuttanti gahetabba½.