Ant±nantik±ti ettha amati gacchati ettha sabh±vo os±nanti anto, mariy±d±. Tappaµisedhenaananto. Kassa pan±ya½ ant±nantoti? Lok²yati sa½s±ranissaraºatthikehi diµµhigatikehi,lok²yati v± ettha tehi puññ±puñña½ tabbip±ko c±ti lokoti saªkhya½ gatassa paµibh±ganimitt±disabh±vassaattano. Anto ca ananto ca ant±nanto ca nevantan±nanto c±ti ant±nanto s±maññaniddesena,ekasesena v± “n±mar³papaccay± sa¼±yatanan”ti-±d²su viya. Ant±nantasahacarito v±doant±nanto yath± “kunt± pacarant²”ti. Ant±nantasannissayo v± yath± “mañc± ukkuµµhi½karont²”ti. So etesamatth²ti ant±nantik±, ant±nantav±dino. “Antav± aya½loko, ananto aya½ loko, antav± ca aya½ loko ananto ca, nev±ya½ loko antav±na pan±nanto”ti eva½ anta½ v± ananta½ v± ant±nanta½ v± nevantan±nanta½ v± ±rabbhapavattav±d±ti attho. Catubbidh± hi ant±nantav±dino antav±d² anantav±d²ant±nantav±d² nevantan±nantav±d²ti. Tath± hi koci paµibh±ganimitta½ cakkav±¼apariyanta½ava¹¹hetv± ta½ “loko”ti gahetv± antasaññ² lokasmi½ hoti. Cakkav±¼apariyanta½katv± va¹¹hitakasiºe pana anantasaññ² hoti. Uddhamadho ava¹¹hetv± pana tiriya½ va¹¹hetv±uddhamadho antasaññ² tiriya½ anantasaññ² hoti. Koci pana yasm± lokasaññito att±adhigatavisesehi mahes²hi kad±ci ananto sakkhidiµµho anusuyyati, tasm± nevantav±.Yasm± pana tehiyeva kad±ci antav± sakkhidiµµho anusuyyati, tasm± na pana anantotieva½ nevantan±nantasaññ² lokasmi½ hoti. Keci pana yadi pan±ya½ att± antav±siy±,d³radese upapajjam±n±nussaraº±dikiccanipphatti na siy±. Atha ananto idha µhitassa devalokaniray±d²susukhadukkh±nubhavanampi siy±. Sace pana antav± ca ananto ca, tadubhayapaµisedhadosasam±yogo,tasm± antav± anantoti ca aby±karaº²yo att±ti eva½ takkanavasena nevantan±nantasaññ²hot²ti vaººayanti.
Ettha ca yutta½ t±va purim±na½ tiººa½ v±d²na½ antañca anantañca ant±nantañca ±rabbha pavattav±datt±ant±nantikatta½, pacchimassa pana tadubhayapaµisedhanavasena pavattav±datt± katha½ ant±nantikattanti?Tadubhayapaµisedhanavasena pavattav±datt± eva. Yasm± ant±nantapa-asedhav±dopi ant±nantavisayoeva ta½ ±rabbha pavattatt±. Etadatthameva hi ±rabbha “pavattav±d±”ti heµµh± vutta½,eva½ santepi yutta½ t±va pacchimav±dadvayassa ant±nantikatta½, ant±nant±na½ vasena ubhayavisayatt±etesa½ v±dassa, purimav±dadvayassa pana katha½ visu½ ant±nantikattanti? Upac±ravuttiy±.Samuditesu hi ant±nantav±desu pavattam±no ant±nantikasaddo tattha niru¼hat±ya paccekampiant±nantav±d²su pavattati yath± ar³pajjh±nesu pacceka½ aµµhavimokkhapariy±yo, yath± caloke sattisayoti.
Amar±vikkhepik±ti ettha na marati na upacchijjat²ti amar±. K± s±? “Evantipime no, tath±tipi me no, aññath±tipi me no, notipi me no, no notipi me no”ti(d². ni. 1.62) eva½ pavattav±davasena pariyantarahit± diµµhigatikassa diµµhi ceva v±c±ca. “Evantipi me no”ti-±din± vividho n±nappak±ro khepo parav±d²na½ khipana½ vikkhepo,amar±ya diµµhiy± v±c±ya v± vikkhepo amar±vikkhepo, so etesamatth²tiamar±vikkhepik±. Atha v± amar±ya diµµhiy± v±c±ya vikkhipant²ti amar±vikkhepino,amar±vikkhepino eva amar±vikkhepik±. Atha v± amar± n±ma macchaj±ti, s± ummujjananimujjan±divasenaudake sandh±vam±n± gahetu½ na sakk±, evameva ayampi v±do ekasmi½ sabh±ve anavaµµh±natoito cito ca sandh±vati, g±ha½ na upagacchat²ti amar±ya vikkhepo viy±ti amar±vikkhepotivuccati. Ayañhi amar±vikkhepiko “ida½ kusalan”ti v± “akusalan”ti v±puµµho na kiñci by±karoti. “Ida½ kusalan”ti v± puµµho “evantipi me no”tivadati. Tato “ki½ akusalan”ti vutte “tath±tipi me no”ti vadati. “Ki½ubhayato aññath±”tipi vutte “aññath±tipi me no”ti vadati. Tato “tividhenapina hoti, ki½ te laddh²”ti vutte “notipi me no”ti vadati. Tato “ki½ nono te laddh²”ti vutte “no notipi me no”ti vadati. Eva½ vikkhepameva ±pajjati,ekamekasmimpi pakkhe na tiµµhati. Tato “atthi paro loko”ti-±din± puµµhopi evamevavikkhipati, na ekasmi½ pakkhe tiµµhati. So vuttappak±ro amar±vikkhepo etesamatth²tiamar±vikkhepik±.
Nanu c±ya½ sabbopi amar±vikkhepiko kusal±dayo dhamme paralokatthik±d²ni ca yath±bh³ta½anavabujjham±no tattha tattha pañha½ puµµho pucch±ya vikkhepanamatta½ ±pajjati, tassa katha½diµµhigatikabh±vo. Na hi avattuk±massa viya pucchita½ aj±nantassa vikkhepakaraºamattenadiµµhigatikat± yutt±ti? Vuccate– na heva kho pucch±ya vikkhepakaraºamattena tassa diµµhigatikat±,atha kho micch±bhinivesavasena sassat±bhinivesato. Micch±bhiniviµµhoyeva hi puggalomandabuddhit±ya kusal±didhamme paralokatthik±d²ni ca y±th±vato asampaµipajjam±no attan±aviññ±tassa atthassa para½ viññ±petu½ asakkuºeyyat±ya mus±v±d±dibhayena ca vikkhepa½±pajjat²ti. Tath± ca vutta½ “satteva ucchedadiµµhiyo, ses± sassatadiµµhiyo”ti. Athav± puññap±p±na½ tabbip±k±nañca anavabodhena asaddahanena ca tabbisay±ya pucch±ya vikkhepakaraºa½yevasundaranti khanti½ ruci½ upp±detv± abhinivisantassa uppann± visu½yeva ces± ek±diµµhi sattabhaªgadiµµhi viy±ti daµµhabba½. Tatoyeva ca vutta½ “pariyantarahit± diµµhigatikassadiµµhi ceva v±c± c±”ti.
Adhiccasamuppannik±ti ettha adhicca yadicchaka½ ya½ kiñci k±raºa½vin± samuppanno att± ca loko c±ti dassana½ adhiccasamuppanna½. Attalokasaññit±nañhikhandh±na½ adhiccuppatti-±k±r±rammaºa½ dassana½ tad±k±rasannissayavasena pavattito tad±k±rasahacaritat±yaca adhiccasamuppannanti vuccati yath± “mañc± ghosanti, kunt± pacarant²”ti ca. Ta½etesamatth²ti adhiccasamuppannik±.
Saññ²v±d±ti saññ² v±do etesamatth²ti saññ²v±d± “buddha½ assa atth²ti buddho”tiyath±. Atha v± saññ²ti pavatto v±do saññ²sahacaraºanayena. Saññ² v±do yesa½ te saññ²v±d±.“R³p² att± hoti arogo para½ maraº±, saññ²ti na½ paññapenti, ar³p² att± hoti,r³p² ca ar³p² ca att± hoti, neva r³p² n±r³p² ca att± hoti. Antav± att± hoti,anantav± att± hoti, antav± ca anantav± ca att± hoti, nevantav± n±nantav± att±hoti. Ekattasaññ² att± hoti, n±nattasaññ² att± hoti. Parittasaññ² att± hoti,appam±ºasaññ² att± hoti. Ekantasukh² att± hoti, ekantadukkh² att± hoti. Sukhadukkh²att± hoti, adukkhamasukh² att± hoti arogo para½ maraº±, saññ²ti na½ paññapent²”ti(d². ni. 1.76) eva½ so¼asavidhena vibhattav±d±nameta½ adhivacana½.
Asaññ²v±d± nevasaññ²n±saññ²v±d± ca saññ²v±de vuttanayeneva veditabb±. Kevalañhi“saññ² att±”ti gaºhant±na½ vasena saññ²v±d± vutt±, “asaññ²”ti ca “nevasaññ²n±saññ²”tica gaºhant±na½ vasena asaññ²v±d± ca nevasaññ²n±saññ²v±d± ca vutt±ti veditabb±.Tattha asaññ²v±d± “r³p² att± hoti arogo para½ maraº±, asaññ²ti na½ paññapenti,ar³p² att± hoti, r³p² ca ar³p² ca att± hoti, neva r³p² n±r³p² att± hoti. Antav±att± hoti, anantav± att± hoti, antav± ca anantav± ca att± hoti, nevantav±n±nantav± att± hoti arogo para½ maraº±, asaññ²ti na½ paññapent²”ti eva½ aµµhavidhenavibhatt±. Nevasaññ²n±saññ²v±d±pi evameva “r³p² att± hoti arogo para½ maraº±,nevasaññ²n±saññ²ti na½ paññapent²”ti-±din± (d². ni. 1.82) aµµhavidhena vibhatt±tiveditabb±.
Ucchedav±d±ti “aya½ att± r³p² c±tumah±bh³tiko m±t±pettikasambhavok±yassa bhed± ucchijjati vinassati, na hoti para½ maraº±”ti (d². ni. 1.85) evam±din±nayena pavatta½ ucchedadassana½ ucchedo sahacaraºanayena. Ucchedo v±do yesa½ te ucchedav±d±,ucchedav±do v± etesamatth²ti ucchedav±d±, uccheda½ vadant²ti v± ucchedav±d±.
Diµµhadhammanibb±nav±d±ti ettha diµµhadhammo n±ma dassanabh³tena ñ±ºena upaladdhadhammo, paccakkhadhammotiattho. Tattha tattha paµiladdhattabh±vasseta½ adhivacana½. Diµµhadhamme nibb±na½ diµµhadhammanibb±na½,imasmi½yeva attabh±ve dukkhav³pasamanti attho. Ta½ vadant²ti diµµhadhammanibb±nav±d±.Te pana “yato kho bho aya½ att± pañcahi k±maguºehi samappito samaªg²bh³to paric±reti,ett±vat± kho bho aya½ att± paramadiµµhadhammanibb±nappatto hot²”ti (d². ni. 1.94)evam±din± nayena diµµheva dhamme nibb±na½ paññapenti. Te hi mandh±tuk±maguºasadisem±nusake k±maguºe, paranimmitavasavattidevar±jassa k±maguºasadise dibbe ca k±maguºeupagat±na½ diµµheva dhamme nibb±nappatti½ vadanti.

Vibhajjav±d²ti verañjakaº¹e ±gatanayeneva venayik±dibh±va½ vibhajja vadat²ti vibhajjav±d².

Tattha hi bhagavat± “ahañhi, br±hmaºa, vinay±ya dhamma½ desemi r±gass±”ti-±di½ vatv±“no ca kho ya½ tva½ sandh±ya vades²”ti-±din± verañjabr±hmaºassa attano venayik±dibh±vovibhajja vuttoti. Apica somanass±d²na½ c²var±d²nañca sevitabb±sevitabbabh±va½ vibhajjavadat²ti vibhajjav±d², sassatucchedav±de v± vibhajja vadat²ti vibhajjav±d², “sassatoatt± ca loko c±”ti-±d²na½ µhapan²y±na½ pañh±na½ µhapanato r±g±dikhayasaªkh±tassa sassatassar±g±dik±yaduccarit±di-ucchedassa vacanato vibhajjav±d², sassatucchedabh³te ubho anteanupaggamma majjhimapaµipad±bh³tassa paµiccasamupp±dassa desanato vibhajjav±d², bhagav±.Parappav±da½ maddantoti tasmi½ tatiyasaªg²tik±le uppanna½ v±da½, tato paµµh±ya y±vasaddhammantaradh±n± ±yati½ uppajjanakav±dañca sandh±ya vutta½. Tasmiñhi sam±game aya½ theroy±ni ca tad± uppann±ni vatth³ni, y±ni ca ±yati½ uppajjissanti, sabbesampi tesa½paµib±hanattha½ satth±r± dinnanayavaseneva tath±gatena µhapitam±tika½ vibhajantosakav±de pañca suttasat±ni, parav±de pañc±ti suttasahassa½ ±haritv± tad± uppannav±dassamaddanato parappav±damaddana½ ±yati½ uppajjanakav±d±na½ paµisedhanalakkhaºabh±vato ±yati½ paµisedhalakkhaºa½kath±vatthuppakaraºa½ ak±si.

Iti samantap±s±dik±ya vinayaµµhakath±ya s±ratthad²paniya½

Tatiyasaªg²tikath±vaººan± samatt±.