Yassindriy±n²ti tatth±ya½ saªkhepattho– yassa bhikkhuno chekena s±rathin± sudant± ass± viya cha indriy±ni samatha½ dantabh±va½ nibbisevanabh±va½ gat±ni, tassa navavidha½ m±na½ pah±ya µhitatt± pah²nam±nassa catunna½ ±sav±na½ abh±vena an±savassa t±dibh±ve µhitassa tath±r³passa dev±pi pihayanti, manuss±pi dassanañca ±gamanañca patthentiyev±ti. ¾h±re sat²ti ±h±rapaµibaddhe chandar±ge appah²ne sati. 113. Sabb± dis± anuparigamma cetas±ti parito dasapi dis± cittena anugantv±. Nevajjhag±ti neva adhigaccheyya. Piyataranti atisayena piya½. Attan±ti attato. Eva½ piyo puthu att± paresanti eva½ kassacipi attan± piyatarassa anupalabbhanavasena visu½ visu½ paresa½ satt±na½ att± piyo. Yasm± ca etadeva, tasm± na hi½se para½ attak±mo attano sukhak±moti. Bh³t±ti j±t± nibbatt±. Bhavissant²ti nibbattissanti. Bh³t±ti v± kh²º±sav±. Te hi pah²nabhavatt± bh³t± eva. Gamissant²ti paraloka½ gamissanti. Kh²º±sav± pana anup±disesa½ nibb±na½. Piyo ca hot²ti suparisuddh±ya s²lasampattiy±, suparisuddh±ya ca diµµhisampattiy± samann±gato piyo piy±yitabbo hoti. Vuttañheta½–
“S²ladassanasampanna½ dhammaµµha½ saccav±dina½;
attano kammakubb±na½, ta½ jano kurute piyan”ti. (Dha. pa. 217).
P±s±ºacchatta½ viya garuk±tabbat±ya garu. Uttarimanussadhammavasena sambh±vetabbat±ya bh±van²yo. S²laguºena v± piyagaru-±dibh±v± veditabb±. Tath± hi vutta½– “±kaªkheyya ce, bhikkhave, bhikkhu ‘sabrahmac±r²na½ piyo ca assa½ man±po ca garu ca bh±van²yo c±’ti, s²lesvevassa parip³rak±r²”ti (ma. ni. 1.65). Vatt±ti “k±lena vakkh±m²”ti-±dipañcadhamme attani upaµµh±petv± sabrahmac±r²na½ ullumpanabh±ve µhatv± vatt±. Vacanakkhamoti sabrahmac±r²hi yena kenaci vuccam±no subbaco hutv± padakkhiºagg±hit±ya tesa½ vacana½ khamat²ti vacanakkhamo. Vatt±ti v± dhammakath±vasena vacanas²lo. Vacanakkhamoti dhamma½ sa½vaººento parehi asa½h²ro hutv± tesa½ pucch±vacanakkhamat±ya vacanakkhamo. Gambh²rañca katha½ katt±ti saccapaµiccasamupp±d±di½, añña½ v± gambh²rakatha½ katt±. Na caµµh±ne niyojakoti dhammavinay±di½ adhamm±vinay±divasena avatv± dhammavinay±divaseneva d²panato na ca aµµh±ne niyojako. M±tara½ pitara½ hantv±ti ettha “taºh± janeti purisan”ti (sa½. ni. 1.55-57) vacanato t²su bhavesu satt±na½ jananato taºh± m±t± n±ma. “Aha½ asukassa n±ma rañño, r±jamah±mattassa v± putto”ti pitara½ niss±ya asmim±nassa uppajjanato asmim±no pit± n±ma. Loko viya r±j±na½ yasm± sabbadiµµhigat±ni dve sassatucchedadiµµhiyo bhajanti, tasm± sassatucchedadiµµhiyo dve khattiy± r±j±no n±ma. Dv±das±yatan±ni vitthataµµhena raµµhasadisatt± raµµha½ n±ma. ¾yas±dhako ±yuttakapuriso viya ta½nissito nandir±go anucaro n±ma. An²ghoti niddukkho. Br±hmaºoti kh²º±savo. Etena hi taºh±dayo arahattamaggañ±º±sin± hat± b±hit±. Y±t²ti so br±hmaºo niddukkho hutv± y±t²ti. K±yeti karajak±ye. Cittanti p±dakajjh±nacitta½. Samodahat²ti pakkhipati. Yad± dissam±nena k±yena gantuk±mo hoti, tad± k±yagatika½ p±dakajjh±nacitta½ adhiµµhahat²ti attho. Cittepi k±ya½ samodahat²ti yad± s²gha½ gantuk±mo hoti, tad± p±dakajjh±nacitte k±ya½ pakkhipati, cittagatika½ k±ya½ adhiµµhahat²ti attho. K±ye sukhasaññañca lahusaññañca okkamitv±ti “seyyath±pi n±ma balav± puriso samiñjita½ v± b±ha½ pas±reyya, pas±rita½ v± b±ha½ samiñjeyy±”ti vuttanayena (mah±va. 8, 137; d². ni. 2.66; ma. ni. 1.282; 2.338; sa½. ni. 1.172) iddhim± k±ye sukhasaññañca lahusaññañca okkamitv± paresa½ dissam±nena k±yena ±r±mar±maºeyyak±d²ni pekkham±no cittakkhaºeneva icchitaµµh±na½ gacchati. 114. Ya½ ta½ lokuttara½ ñ±ºanti sabba½ loka½ uttaritv± abhibhavitv± µhitatt± vutta½, na pana lokuttarabh³mikatt±. Sabbak±le pavattat²ti ±vajjanapaµibaddhavuttitt± vutta½, na satata½ samita½ pavattat²ti. Na hi sabbaññutaññ±ºa½ bhagavato sabbasmi½yeva k±le uppajjat²ti sakk± vattunti. Kittayiss±mi te santinti sabbakilesav³pasamahetut±ya santi½ nibb±na½ dassess±mi. Diµµhe dhammeti diµµhe dukkh±didhamme, imasmi½ eva v± attabh±ve. An²tihanti itih±s±ti eva½ na itikir±ya pavatta½, attapaccakkhanti attho. Ya½ viditv± sato caranti “sabbe saªkh±r± anicc±”ti-±din± (dha. pa. 277; therag±. 676; netti. 5) nayena sato hutv± caranto ariyamaggena ya½ santi½ viditv±. Tare loke visattikanti saªkh±raloke visappanato visattikasaªkh±ta½ taºha½ tare tareyya samatikkameyy±ti attho. Tañc±ha½ abhinand±m²ti ta½ vuttappak±ra½ santijotaka½ tumh±ka½ vacana½ aha½ patthay±mi, ta½ eva v± santi½ uttama½ abhinand±m²ti dhotako vadati. Uddha½ adho tiriyañc±pi majjheti ettha uddhanti an±gata½ upari ca. Adhoti at²ta½ heµµh± ca. Tiriyañc±pi majjheti paccuppanna½ parito ca. Eta½ viditv± saªgot²ti eta½ an±gat±di½ saªgajananaµµh±nanti ñatv±. Bhav±bhav±y±ti khuddak±nañceva mahant±nañca bhav±na½ atth±ya, sassatucched±ya v±. Ariyasacc±nanti ariyabh±vakar±na½ sacc±na½. Ananubodh±ti abujjhanena aj±nanena. Appaµivedh±ti appaµivijjhanena. Sandh±vitanti bhavato bhavassa gamanena sandh±vita½. Sa½saritanti punappuna½ gamanavasena sa½sarita½. Mamañceva tumh±kañc±ti may± ceva tumhehi ca. Atha v± sandh±vita½ sa½saritanti sandh±vana½ sa½saraºa½ mamañceva tumh±kañca ahos²ti attho. Bhavanett²ti bhav±bhava½ nayanasamatth± taºh±rajju. Sa½sitanti sa½sarita½. Sam³hat±ti suµµhu hat± chinn± appavattikat±. Sabbe saªkh±r± anicc±ti paccayehi saªkhar²yant²ti “saªkh±r±”ti laddhan±m± pañcakkhandh±. ¾di-antavantato aniccantikato t±vak±likato khaºaparittato ca na nicc±ti anicc±. Yad± paññ±ya passat²ti yad± vipassan±paññ±ya passati. Atha imasmi½ vaµµadukkhe nibbindati, nibbindanto dukkhaparij±nan±divasena sacc±ni paµivijjhati. Esa maggo visuddhiy±ti yv±ya½ vuttanayena saccappaµivedho, esa visuddhatth±ya maggo. Sabbe saªkh±r± dukkh±ti sabbe saªkh±r± abhiºhasampaµip²¼anaµµhena khayaµµhena ca dukkh±ti. Sesa½ vuttanayameva. Sabbe dhamm± anatt±ti sabbepi tebh³makadhamm± parato tucchato suññato as±rato avasavattanato ca anatt±ti. Sesa½ purimasadisameva. Seyyoti visiµµho uttamo. Sadisoti sam±no. H²noti l±mako. Om±nopi hi attano avaªkaraºamukhenapi sa½paggaºhanavaseneva pavattati. Tena vutta½ “h²nohamasm²”ti. Kimaññatra yath±bh³tassa adassan±ti sarasapabhaªgut±ya ekanteneva anavaµµhitasabh±vehi r³padhammehi seyy±divasena attano ukkhipanassa tesa½ yath±bh³ta½ adassana½ aññ±ºa½ vin± ki½ añña½ k±raºa½ siy±, añña½ kiñci k±raºa½ tassa natth²ti attho. Vedan±d²supi eseva nayo. Vuttavipariy±yena sukkapakkho veditabbo. 115. Ye ariyasacc±ni vibh±vayant²ti dukkh±d²ni ariyasacc±ni paññ±-obh±sena saccappaµicch±dakakilesandhak±ra½ vidhametv± attano pak±s±ni p±kaµ±ni karonti. Gambh²rapaññen±ti appameyyapaññat±ya sadevakassapi lokassa ñ±ºena alabbhaneyyapatiµµhapaññena sabbaññun±ti vutta½ hoti. Sudesit±n²ti saªkhepavitth±r±d²hi tehi tehi nayehi suµµhu desit±ni. Kiñc±pi te honti bhusa½ pamatt±ti te vibh±vita-ariyasacc± puggal± k±ma½ devarajjacakkavattirajj±dipam±daµµh±na½ ±gamma bhusa½ pamatt± honti, tath±pi sot±pattimaggañ±ºena abhisaªkh±raviññ±ºassa nirodhena µhapetv± satta bhave anamatagge sa½s±re ye uppajjeyyu½ n±mañca r³pañca, tesa½ niruddhatt± na aµµhama½ bhava½ ±diyanti, sattamabhaveyeva pana vipassana½ ±rabhitv± arahatta½ p±puºant²ti attho. Yathindakh²loti ettha yath±ti upam±vacana½. Indakh²loti nagaradv±rathirakaraºattha½ umm±rabbhantare aµµha v± dasa v± hatthe pathavi½ khaºitv± ±koµitassa s±rad±rumayassa thambhasseta½ adhivacana½. Pathavissito siy±ti gambh²ranemit±ya anto pavisitv± bh³minissito siy± bhaveyya. Catubbhi v±teh²ti cat³hi dis±hi ±gatav±tehi. Asampakampiyoti kampetu½ v± c±letu½ v± asakkuºeyyo. Tath³pama½…pe… passat²ti yo catt±ri ariyasacc±ni paññ±ya ajjhog±hetv± passati, ta½ sappurisa½ uttamapurisa½ tath± dassanato sabbatitthiyav±dav±tehi asampakampiyat±ya tath³pama½ yath±vutta-indakh²l³pama½ vad±m²ti attho. Sot±pattiyaªgeh²ti ariyasot±pajjanassa aªgabh³tehi. Ariyas±vakoti ariyassa buddhassa bhagavato saddhammassavanante j±tatt± ariyas±vako. Kh²ºanirayomh²ti kh²ºanirayo amhi. Kh²º±p±yaduggativinip±toti ida½ niray±d²na½yeva vevacanavasena vutta½. Niray±dayo hi va¹¹hisaªkh±tato ayato apetatt± ap±y±. Dukkhassa gati paµisaraºanti duggatiyo. Dukkaµak±rino vivas± ettha nipatant²ti vinip±t±. Sota½ ariyamagga½ ±dito patto adhigatoti sot±panno. Akuppadhammat±ya maggaphal±na½ puthujjanabh±vasaªkh±te vir³pe na nipatanasabh±voti avinip±tadhammo. Tato eva dhammaniy±mena niyatat±ya niyato. Uparimaggattayasaªkh±t± sambodhi avassa½ pattabbat±ya assa para½ ayana½ gati paµisaraºanti sambodhipar±yaºo. Niviµµh±ti-±d²ni pad±ni aññamaññavevacan±neva. Sahadhammiy±ti sabrahmac±rino. Ariyakanteh²ti ariy±na½ kantehi piyehi man±pehi. Pañca s²l±ni hi ariyas±vak±na½ kant±ni honti, bhavantarepi avijahanato. T±ni sandh±yeta½ vutta½. Sabbopi panettha sa½varo labbhatiyeva. Sot±pannohamasm²ti ida½ desan±s²sameva. Sakad±g±mi-±dayopi “sakad±g±m²hamasm²”ti-±din± nayena by±karontiyeva. Yato sabbesampi sikkh±pad±virodhena yuttaµµh±ne by±karaºa½ anuññ±tamev±ti. Yassindriy±n²ti yassa ariyapuggalassa saddh±d²ni indriy±ni. Subh±vit±n²ti ariyamaggabh±van±vasena suµµhu bh±vit±ni. Ajjhatta½ bahiddh± c±ti orambh±giy±na½ uddhambh±giy±nañca sa½yojan±na½ pajahanavasena. Ten±ha “sabbaloke”ti. Nibbijjh±ti nibbijjhitv± paµivijjhitv±. Dhammapad±n²ti dhammakoµµh±s±ni. Anabhijjh± dhammapada½ n±ma alobho v± alobhas²sena adhigatajh±navipassan±maggaphalanibb±n±ni v± dasa-asubhavasena v± adhigatajh±n±d²ni anabhijjh± dhammapada½. Catubrahmavih±ravasena adhigat±ni aby±p±do dhammapada½. Das±nussati-±h±repaµikk³lasaññ±vasena adhigat±ni samm±sati dhammapada½. Dasakasiºa-±n±p±navasena adhigat±ni samm±sam±dhi dhammapada½.