Vidit± may± sattuka lokadhamm±ti corar±j±na½ ±lapanto ±ha. Ambho sattuka may± l±bho al±bho yaso ayasoti-±dayo lokadhamm± vidit±. Yatheva hi cando udeti ca p³rati ca puna ca kh²yati, yath± ca s³riyo andhak±ra½ vidhamento mahanta½ lokappadesa½ tapitv±na puna s±ya½ attha½ paleti attha½ gacchati na dissati, evameva bhog± uppajjanti ca vinassanti ca, tattha ki½ sokena, tasm± na soc±m²ti attho.
Taºh±maññan±ya maññat²ti taºh±ya janitam±namaññan±ya maññati. M±na½ karoti diµµhimaññan±y±ti diµµhi½ upanissaya½ katv± uppann±ya maññan±ya. M±namaññan±y±ti sahaj±tam±namaññan±ya. Kilesamaññan±y±ti vuttappak±r±ya upat±panaµµhena kilesamaññan±ya maññati.
Kuh±ti vimh±pak±. Thaddh±ti kh±ºu viya thaddh±. Lap±ti paccayanimittena lapanak±.
42. Saªgatanti sam±gata½, diµµha½ phuµµha½ v±. Piy±yitanti piyakata½.
Saªgatanti sammukh²bh³ta½. Sam±gatanti sam²pa½ ±gata½. Sam±hitanti ek²bh³ta½. Sannipatitanti piº¹ita½. Supinagatoti supina½ paviµµho. Sen±by³ha½ passat²ti sen±sannivesa½ dakkhati. ¾r±mar±maºeyyakanti pupph±r±m±d²na½ ramaº²yabh±va½. Vanar±maºeyyak±d²supi eseva nayo. Petanti ito paraloka½ gata½. K±laªkatanti mata½.
43. N±ma½yev±vasissati akkheyyanti sabba½ r³p±didhammaj±ta½ pah²yati, n±mamattameva tu avasissati “buddharakkhito dhammarakkhito”ti eva½ akkh±tu½ kathetu½.
Ye cakkhuviññ±º±bhisambh³t±ti ye saya½ cakkhuviññ±ºena abhisambh³t± r±sikat± diµµh± catusamuµµh±nik± r³p±. Sotaviññ±º±bhisambh³t±ti paratoghosena sotaviññ±ºena r±sikat± sut± dvisamuµµh±nik± sadd±.
44. Munayoti kh²º±savamunayo. Khemadassinoti nibb±nadassino.
Sokoti sokaniddese– byasat²ti byasana½, hitasukha½ khipati viddha½set²ti attho. ѱt²na½ byasana½ ñ±tibyasana½, corarogabhay±d²hi ñ±tikkhayo ñ±tivin±soti attho. Tena ñ±tibyasanena. Phuµµhass±ti ajjhotthaµassa, abhibh³tassa samann±gatass±ti attho. Sesesupi eseva nayo. Aya½ pana viseso– bhog±na½ byasana½ bhogabyasana½, r±jacor±divasena bhogakkhayo bhogavin±soti attho. Rogoyeva byasana½ rogabyasana½. Rogo hi ±rogya½ byasati vin±set²ti byasana½. S²lassa byasana½ s²labyasana½, dussilyasseta½ n±ma½. Samm±diµµhi½ vin±sayam±n± uppann± diµµhiyeva byasana½ diµµhibyasana½. Ettha ca purim±ni dve anipphann±ni, pacchim±ni t²ºi nipphann±ni tilakkhaºabbh±hat±ni. Purim±ni ca t²ºi neva kusal±ni n±kusal±ni, s²ladiµµhibyasanadvaya½ akusala½.
Aññataraññataren±ti gahitesu v± yena kenaci aggahitesu v± mitt±maccabyasan±d²su yena kenaci. Samann±gatass±ti samanubandhassa aparimuccam±nassa. Aññataraññatarena dukkhadhammen±ti yena kenaci sokadukkhassa uppattihetun±. Sokoti socanakavasena soko. Ida½ tehi k±raºehi uppajjanakasokassa sabh±vapaccatta½. Socan±ti socan±k±ro. Socitattanti socitabh±vo. Antosokoti abbhantarasoko. Dutiyapada½ upasaggena va¹¹hita½. So hi abbhantara½ sukkh±pento viya parisukkh±pento viya uppajjat²ti “antosoko antoparisoko”ti vuccati. Antod±hoti abbhantarad±ho. Dutiyapada½ upasaggena va¹¹hita½. Cetaso parijjh±yan±ti cittassa jh±nan±k±ro. Soko hi uppajjam±no aggi viya citta½ jh±peti dahati, “citta½ me jh±ma½, na me kiñci paµibh±t²”ti vad±peti. Dukkhito mano dummano, tassa bh±vo domanassa½. Anupaviµµhaµµhena sokova sallanti sokasalla½.
Paridevaniddese “mayha½ dh²t±, mayha½ putto”ti eva½ ±dissa ±dissa devanti rodanti eten±ti ±devo. Ta½ ta½ vaººa½ parikittetv± parikittetv± devanti eten±ti paridevo. Tato par±ni dve dve pad±ni purimadvayasseva ±k±rabh±vaniddesavasena vutt±ni. V±c±ti vacana½. Pal±poti tuccha½ niratthakavacana½ Uppa¹¹habhaºita-aññabhaºit±divasena vir³po pal±po vippal±po. L±lappoti punappuna½ lapana½. L±lappan±k±ro l±lappan±. L±lappitassa bh±vo l±lappitatta½. Macchariy±d²ni vuttatth±neva.
45. Sattamag±th± eva½ maraºabbh±hate loke anur³papaµipattidassanattha½ vutt±. Tattha patil²nacarass±ti tato tato patil²na½ citta½ katv± carantassa. Bhikkhunoti kaly±ºaputhujjanassa v± sekkhassa v±. S±maggiyam±hu tassa ta½, yo att±na½ bhavane na dassayeti tasseta½ patir³pam±hu, yo eva½paµipanno niray±dibhede bhavane att±na½ na dassaye. Evañhi so imamh± maraº± mucceyy±ti adhipp±yo.
Patil²nacar± vuccant²ti tato tato l²nacitt±c±r± kath²yanti. Satta sekkh±ti adhis²l±d²su t²su sikkh±su sikkhant²ti sot±pattimaggaµµha½ ±di½ katv± y±va arahattamaggaµµh± satta sekkh±. Arah±ti phalaµµho. So niµµhitacittatt± patil²no. Sekkh±na½ patil²nacaraºabh±ve k±raºa½ dassento “ki½ k±raº±”ti-±dim±ha. Te tato tatoti te satta sekkh± tehi tehi ±rammaºehi citta½ patil²nent±ti attano citta½ nil²nent±. Patikuµent±ti saªkocent±. Pativaµµent±ti kaµas±raka½ viya ±bhujent±. Sanniruddhant±ti sannirujjhant±. Sannigaºhant±ti niggaha½ kurum±n±. Sanniv±rent±ti v±rayam±n±. Rakkhant±ti rakkha½ kurum±n±. Gopent±ti cittamañj³s±ya gopayam±n±.
Id±ni dv±ravasena dassento “cakkhudv±re”ti-±dim±ha. Tattha cakkhudv±reti cakkhuviññ±ºadv±re. Sotadv±r±d²supi eseva nayo. Bhikkhunoti puthujjanakaly±ºakassa v± bhikkhuno, sekkhassa v± bhikkhunoti bhikkhusaddassa vacanattha½ avatv± idh±dhippetabhikkhuyeva dassito. Tattha puthujjano ca so kiles±na½ asamucchinnatt±, kaly±ºo ca s²l±dipaµipattiyuttatt±ti puthujjanakaly±ºova puthujjanakaly±ºako, tassa puthujjanakaly±ºakassa. Adhis²l±d²ni sikkhat²ti sekkho, tassa sekkhassa v± sot±pannassa v± sakad±g±mino v± an±g±mino v±.
¾santi nis²danti etth±ti ±sana½. Yatth±ti yesu mañcap²µh±d²su. Mañcoti-±d²ni ±sanassa pabhedavacan±ni. Mañcopi hi nisajj±yapi ok±satt± idha ±sanesu vutto, so pana mas±rakabundik±baddhaku¼²rap±daka-±haccap±dak±na½ aññataro. P²µhampi tesa½ aññatarameva. Bhis²ti uººabhisi co¼abhisi v±kabhisi tiºabhisi paººabhis²na½ aññatar±. Taµµik±ti t±lapaºº±d²hi vinitv± kat±. Cammakhaº¹oti nisajj±raho yo koci cammakhaº¹o. Tiºasanth±r±dayo tiº±d²ni gumbetv± kat±. Asapp±yar³padassanen±ti asapp±y±na½ iµµhar³p±na½ olokanena. Rittanti abbhantarato tuccha½. Vivittanti bahiddh±pavesanena suñña½. Pavivittanti koci gahaµµho tattha natth²ti atirekena suñña½. Asapp±yasaddassavanepi eseva nayo. Pañcahi k±maguºeh²ti itthir³pasaddagandharasaphoµµhabbehi pañcahi k±makoµµh±sehi. Vuttampi ceta½–
“R³p± sadd± ras± gandh±, phoµµhabb± ca manoram±;
pañca k±maguº± loke, itthir³pasmi½ dissare”ti. (A. ni. 5.55).
Bhajatoti cittena sevana½ karontassa. Sambhajatoti samm± sevantassa. Sevatoti upasaªkamantassa. Nisevatoti nissaya½ katv± sevantassa. Sa½sevatoti suµµhu sevantassa. Paµisevatoti punappuna½ upasaªkamantassa.
Gaºas±magg²ti samaº±na½ ek²bh±vo samaggabh±vo. Dhammas±magg²ti sattati½sabodhipakkhiyadhamm±na½ sam³habh±vo. Anabhinibbattis±magg²ti anibbattam±n±na½ anuppajjam±n±na½ anup±dises±ya nibb±nadh±tuy± parinibbut±na½ arahant±na½ sam³ho. Samagg±ti k±yena aviyog±. Sammodam±n±ti cittena suµµhu modam±n± tussam±n±. Avivadam±n±ti v±c±ya viv±da½ akurum±n±. Kh²rodak²bh³t±ti kh²rena sa½saµµha-udakasadis±.
Te ekato pakkhandant²ti te bodhipakkhiyadhamm± eka½ ±rammaºa½ pavisanti. Pas²dant²ti tasmi½yeva ±rammaºe pas±dam±pajjanti. Anup±dises±y±ti up±divirahit±ya.
Nibb±nadh±tuy±ti amatamah±nibb±nadh±tuy±. Ðnatta½ v±ti ettha unabh±vo ³natta½, aparipuººabh±voti attho. Puººatta½ v±ti paripuººabh±vo puººatta½, puººabh±vo v± na paññ±yati natth²ti attho.
Nerayik±nanti niraye nibbattanakakamm±na½ atthibh±vena. Niraya½ arahant²ti nerayik±, tesa½ nerayik±na½. Nirayo bhavananti nirayo eva tesa½ vasanaµµh±na½ ghara½. Tiracch±nayonik±nanti-±d²supi eseva nayo. Tasses± s±magg²ti tassa kh²º±savassa es± nibb±nas±magg². Eta½ channanti eta½ anucchavika½. Patir³panti sadisa½ paµibh±ga½, asadisa½ appaµibh±ga½ na hoti. Anucchavikanti eta½ samaºabr±hmaº±na½ v± dhamm±na½, maggaphalanibb±nas±sanadhamm±na½ v± anucchavika½. Tesa½ chavi½ ch±ya½ sundarabh±va½ anveti anugacchati, atha kho santik±va tehi dhammehi anucchavikatt± eva ca anuloma½. Tesañca anulometi, atha kho na viloma½ na paccan²kabh±ve µhita½.
46. Id±ni “yo att±na½ bhavane na dassaye”ti eva½ kh²º±savo vibh±vito, tassa vaººabhaºanattha½ ito par± tisso g±th±yo ±ha. Tattha paµhamag±th±ya sabbatth±ti dv±dasasu ±yatanesu. Na piya½ kubbati nopi appiyanti niddese piy±ti citte p²tikar±. Te vibh±gato dassento “katame satt± piy±, idha yassa te hont²”ti ±ha. Tattha yassa teti ye assa te. Hont²ti bhavanti. Atthak±m±ti va¹¹hik±m±. Hitak±m±ti sukhak±m±. Ph±suk±m±ti sukhavih±rak±m±. Yogakkhemak±m±ti cat³hi yogehi khema½ nibbhaya½ k±m±. Mam±yat²ti m±t±. Piy±yat²ti pit±. Bhajat²ti bh±t±. Bhagin²ti etth±pi eseva nayo. Pu½ t±yati rakkhat²ti putto. Kulava½sa½ dh±ret²ti dh²t±. Mitt± sah±y±. Amacc± bhacc±. ѱt² pitupakkhik±. S±lohit± m±tipakkhik±. Ime satt± piy±ti ime satt± p²tijanak±. Vuttavipariy±yena appiy± veditabb±.
47. Yadida½ diµµhasutamutesu v±ti ettha pana yadida½ diµµhasuta½, ettha v± mutesu v± dhammesu; eva½ muni na upalimpat²ti eva½ sambandho veditabbo.
Udakathevoti udakassa thevo. “Udakatthevako”tipi p±µho. Padumapatteti paduminipatte.
48. Dhono na hi tena maññati, yadida½ diµµhasutamutesu v±ti atr±pi yadida½ diµµhasuta½, tena vatthun± na maññati, mutesu v± dhammesu na maññat²ti evameva sambandho veditabbo. Na hi so rajjati, no virajjat²ti b±laputhujjano viya na rajjati, kaly±ºaputhujjanasekkh± viya na virajjati, r±gassa kh²ºatt± “viratto”tveva saªkha½ gacchati. Sesa½ p±kaµamev±ti.
T±ya paññ±ya k±yaduccaritanti sampayutt±ya pubbabh±g±yeva v± paññ±ya pariggahetabbe pariggaºhanto yog² tividha½ k±yaduccarita½ samucchedavasena dhun±ti. Ayañca puggalo vipannadhamma½ desan±dhammesu dhunantesu ta½dhammasamaªg²puggalopi dhun±ti n±ma. Te ca dhamme paññ±ya attano pavattikkhaºe dhunitum±raddho dhut±ti vuccati, yath± bhuñjitum±raddho bhuttoti vuccati. Lakkhaºa½ panettha saddasatthato veditabba½. Dhutanti kattus±dhana½. Dhuta½ paµhamamaggena. Dhota½ dutiyamaggena. Sandhota½ tatiyamaggena. Niddhota½ catutthamaggena.
Dhono diµµha½ na maññat²ti arah± ma½sacakkhun± diµµha½ dibbacakkhun± diµµha½ r³p±yatana½ na maññati t²hi maññan±hi, katha½? R³p±yatana½ subhasaññ±ya sukhasaññ±ya ca passanto na tattha chandar±ga½ janeti na ta½ ass±deti n±bhinandati, eva½ diµµha½ taºh±maññan±ya na maññati. “Iti me r³pa½ siy± an±gatamaddh±nan”ti v± panettha nandi½ na samann±neti. R³pasampada½ v± ±kaªkham±no d±na½ na deti, s²la½ na sam±diyati, uposathakamma½ na karoti. Evampi diµµha½ taºh±maññan±ya na maññati, attano pana parassa ca r³pasampattivipatti½ niss±ya m±na½ na janeti. “Imin±ha½ seyyosm²ti v±, sadisosm²ti v±, h²nosm²ti v±”ti eva½ diµµha½ m±namaññan±ya na maññati. R³p±yatana½ pana “nicca½ dhuva½ sassatan”ti na maññati. Att±na½ “attaniyan”ti na maññati. Maªgala½ “amaªgalan”ti na maññati. Eva½ diµµha½ diµµhimaññan±ya na maññati. Diµµhasmi½ na maññat²ti r³pasmi½ att±na½ samanupassananayena amaññanto diµµhasmi½ na maññati. Yath± v± thane thañña½, eva½ r³pasmi½ r±g±dayoti amaññantopi diµµhasmi½ na maññati. Tasmi½yeva panassa diµµhimaññan±ya amaññite vatthusmi½ sineha½ m±nañca na upp±dayato taºh±m±namaññan±pi natth²ti veditabb±. Eva½ diµµhasmi½ na maññati. Diµµhato na maññat²ti ettha pana diµµhatoti nissakkavacana½. Tasm± sa-upak±raºassa attano v± parassa v± yath±vuttappabhedato diµµhato upapatti v± niggamana½ v± diµµhato v± añño att±ti amaññam±no diµµhato na maññat²ti veditabbo. Ayamassa na diµµhimaññan±. Tasmi½yeva panassa diµµhimaññan±ya amaññite vatthusmi½ sineha½ m±nañca na upp±dayato na taºh±m±namaññan±pi veditabb±.
Diµµh± meti na maññat²ti ettha pana “eta½ mam±”ti taºh±vasena amam±yam±no diµµha½ taºh±maññan±ya na maññati. Sutanti ma½sasotenapi suta½, dibbasotenapi suta½, sadd±yatanasseta½ adhivacana½. Mutanti mutv± munitv± ca gahita½ ±hacca upagantv±ti attho. Indriy±na½ ±rammaº±nañca aññamañña½ sa½kilese viññ±tanti vutta½ hoti. Gandharasaphoµµhabb±yatan±na½ eta½ adhivacana½. Viññ±tanti manas± viññ±ta½, ses±na½ satt±na½ ±yatan±nameta½ adhivacana½, dhamm±rammaºassa v±, idha pana sakk±yapariy±pannameva labbhati. Vitth±ro panettha diµµhav±re vuttanayena veditabbo.
Id±ni bhagavat± vuttasuttavasena dassento “asm²ti bhikkhave”ti-±dim±ha. Tattha asm²ti bhav±mi, niccasseta½ adhivacana½. Maññitametanti diµµhikappana½ eta½. Ayamahamasm²ti aya½ aha½ asmi bhav±mi.
Aññatra satipaµµh±neh²ti µhapetv± catusatipaµµh±ne.
Sabbe b±laputhujjan± rajjant²ti sakal± andhab±l± n±n±jan± lagganti. Satta sekkh± virajjant²ti sot±pann±dayo satta ariyajan± vir±ga½ ±pajjanti Arah± neva rajjati no virajjat²ti kiles±na½ parinibb±pitatt± ubhayampi na karoti. Khay± r±gass±ti-±dayo tividh±pi nibb±nameva.

Saddhammappajjotik±ya mah±niddesaµµhakath±ya

Jar±suttaniddesavaººan± niµµhit±.