Dev± manusse passant²ti ettha dev±na½ manussadassane vattabba½ natthi, pakatidassanavasena pana yath± manuss± idha µhatv± passanti, eva½ dev±pi manusse passant²ti attho. Devat±ti deve. Ubhop²ti ubho devamanuss±. Pañjalik±ti katapañjalik±, ubhopi hatthe sirasi patiµµh±petv±ti attho. Anuyanti tath±gatanti tath±gatassa pacchato yanti, anuyoge sati s±mi-atthe upayogavacana½ hot²ti lakkhaºa½. Tena vutta½ “anuyanti tath±gatan”ti. Vajjayant±ti v±dent±. Mand±ravanti mand±ravapuppha½. Disodisanti disato disato. Okirant²ti avakiranti. ¾k±sanabhagat±ti ±k±sasaªkh±te nabhasi gat±. Atha v± ±k±sa½ gat± saggagat±va. “Nabho”ti hi saggo vuccati. Mar³ti amar±. Saralanti saralatarukusuma½. N²panti kadambapuppha½. N±gapunn±gaketakanti n±gapunn±gaketakapupph±ni ca. Bh³mitalagat±ti bh³migat±. Kese muñcitv±hanti aha½ kese baddh± kal±pakuµilajaµ± muñcitv±, vippakiritv±ti attho. Tatth±ti mayha½ dinne ok±se. Cammakanti cammakkhaº¹a½. Kalaleti cikkhallakaddame. Avakujjoti adhomukho hutv±. Nipajjahanti nipajji½ aha½. M± nanti ettha m±ti paµisedhatthe nip±to. Nanti padap³raºatthe nip±to, buddho kalale m± akkamitth±ti attho. Hit±ya me bhavissat²ti ta½ kalale anakkamana½ d²gharatta½ mama hitatth±ya bhavissat²ti. “Sukh±ya me bhavissat²”tipi p±µho. Tato sumedhapaº¹ito kalalapiµµhe nipanno eva½ cintesi– “sac±ha½ iccheyya½ sabbakilese jh±petv± saªghanavako hutv± rammanagara½ paviseyya½, aññ±takavesena pana me kilese jh±petv± nibb±nappattiy± kicca½ natthi, ya½n³n±ha½ d²paªkaradasabalo viya param±bhisambodhi½ patv± dhamman±va½ ±ropetv± mah±jana½ sa½s±ras±gar± utt±retv± pacch± parinibb±yeyya½, ida½ me patir³pan”ti. Tato aµµha dhamme samodh±netv± buddhabh±v±ya abhin²h±ra½ katv± nipajji. Tena vutta½– 54. “Pathaviya½ nipannassa, eva½ me ±si cetaso;
iccham±no aha½ ajja, kilese jh±paye mama.
55. “Ki½ me aññ±tavesena, dhamma½ sacchikatenidha;
sabbaññuta½ p±puºitv±, buddho hessa½ sadevake.
56. “Ki½ me ekena tiººena, purisena th±madassin±;
sabbaññuta½ p±puºitv±, sant±ressa½ sadevaka½.
57. “Imin± me adhik±rena, katena purisuttame;
sabbaññuta½ p±puºitv±, t±remi janata½ bahu½.
58. “Sa½s±rasota½ chinditv±, viddha½setv± tayo bhave;
dhamman±va½ sam±ruyha, sant±ressa½ sadevakan”ti.
Tattha pathaviya½ nipannass±ti puthaviy± nipannassa. Ayameva v± p±µho. Cetasoti cetaso parivitakko ahos²ti attho. “Eva½ me ±si cetan±”tipi p±µho. Iccham±noti ±kaªkham±no. Kileseti kilissanti upat±pent²ti kiles±, r±g±dayo dasa. Jh±payeti jh±peyya½, mama kilese jh±paye ahanti attho. Kinti paµikkhepavacana½. Aññ±tavesen±ti ap±kaµavesena, aviññ±tena paµicchannena. Idha pana bhikkh³ viya ±savakkhaya½ katv± ki½, buddhakare dhamme p³retv± paµisandhij±tibodhidhammacakkappavattanesu mah±pathavikampana½ katv± buddho bodhet±, tiººo t±ret±, mutto mocet± bhaveyyanti adhipp±yo. Sadevaketi sadevake loke. Th±madassin±ti attano th±mabala½ passam±nena. Sant±ressanti sant±ress±mi. Sadevakanti sadevaka½ sattanik±ya½, sadevaka½ loka½ v±. Adhik±ren±ti adhivisiµµhena k±rena, buddhassa mama j²vita½ pariccajitv± kalalapiµµhe sayanen±dhik±ren±ti attho. Sa½s±rasotanti kammakilesavasena yonigativiññ±ºaµµhitinavasatt±v±sesu ito cito ca sa½saraºa½ sa½s±ro. Yath±ha–
“Khandh±nañca paµip±µi, dh±tu-±yatan±nañca;
abbocchinna½ vattam±n±, sa½s±roti pavuccat²”ti. (Visuddhi. 2.619; d². ni. aµµha. 2.95 apas±dan±vaººan±; sa½. ni. aµµha. 2.2.60; a. ni. aµµha. 2.4.199; dha. sa. aµµha. nid±nakath±; vibha. aµµha. 226 saªkh±padaniddesa; su. ni. aµµha. 2.523; ud±. aµµha. 39; itivu. aµµha. 14, 58; therag±. aµµha. 1.67, 99; c³¼ani. aµµha. 6; paµi. ma. aµµha. 2.1.117).
Sa½s±ro ca so sota½ ceti sa½s±rasota½, ta½ sa½s±rasota½. Atha v± sa½s±rassa sota½ sa½s±rasota½, sa½s±rak±raºa½ taºh±sota½ chinditv±ti attho. Tayo bhaveti k±mar³p±r³pabhave. Tibhavanibbattakakammakiles± tayo bhav±ti adhippet±. Dhamman±vanti ariya½ aµµhaªgika½ magga½. So hi caturoghuttaraºaµµhena “dhamman±v±”ti vuccati. Sam±ruyh±ti ±ruyha. Sant±ressanti sant±ress±mi. Yasm± pana buddhatta½ patthentassa– 59. “Manussatta½ liªgasampatti, hetu satth±radassana½;
pabbajj± guºasampatti, adhik±ro ca chandat±;
aµµhadhammasamodh±n±, abhin²h±ro samijjhati”.
Tattha manussattanti manussattabh±veyeva µhatv± buddhatta½ patthentassa patthan± samijjhati, na n±gaj±ti-±d²su µhit±na½. Kasm±ti ce? Ahetukabh±vato. Liªgasampatt²ti manussattabh±ve vattam±nass±pi purisaliªge µhitasseva patthan± samijjhati, na itthiy± v± paº¹akanapu½saka-ubhatobyañjanak±na½ v± samijjhati Kasm±ti ce? Lakkhaºap±rip³riy± abh±vato. Vuttañheta½– “aµµh±nameta½, bhikkhave, anavak±so, ya½ itth² araha½ assa samm±sambuddho”ti (ma. ni. 3.130; a. ni. 1.279; vibha. 809) vitth±ro. Tasm± itthiliªge µhitassa manussaj±tikass±pi patthan± na samijjhati. Het³ti purisass±pi tasmi½ attabh±ve arahattappattiy± hetusampannasseva patthan± samijjhati, no itarassa. Satth±radassananti sace j²vam±nakabuddhasseva santike pattheti patthan± samijjhati. Parinibbute bhagavati cetiyassa santike v± bodhirukkham³le v± paµim±ya v± paccekabuddhabuddhas±vak±na½ v± santike patthan± na samijjhati. Kasm±? Bhabb±bhabbake ñatv± kammavip±kaparicchedakañ±ºena paricchinditv± by±k±tu½ asamatthatt±. Tasm± buddhassa santikeyeva patthan± samijjhati. Pabbajj±ti buddhassa bhagavato santike patthentass±pi kammakiriyav±d²su t±pasesu v± bhikkh³su v± pabbajitasseva patthan± samijjhati, no gihiliªge µhitassa. Kasm±? Pabbajit±yeva hi bodhisatt± sambodhi½ adhigacchanti, na gahaµµh±. Tasm± ±dimhi paºidh±nak±lepi pabbajiteneva bhavitabba½. Guºasampatt²ti pabbajitass±pi aµµhasam±pattil±bhino pañc±bhiññasseva samijjhati, na pana im±ya guºasampattiy± virahitassa. Kasm±? Nigguºassa tadabh±vato. Adhik±roti guºasampannen±pi yena attano j²vita½ buddh±na½ pariccatta½ hoti, tassa imin± adhik±rena sampannasseva samijjhati, na itarassa. Chandat±ti abhin²h±rasampannass±pi yassa buddhak±rakadhamm±na½ atth±ya mahanto chando v±y±mo ca uss±ho ca pariyeµµhi ca, tasseva samijjhati, na itarassa. Tatrida½ chandamahantat±ya opamma½– sace hi evamassa, “yo pana sakalacakkav±¼agabbha½ ekodak²bh³ta½ attano b±hubalena uttaritv± p±ra½ gantu½ samattho, so buddhatta½ p±puº±ti. Yo panima½ attano dukkara½ na maññati ‘aha½ ima½ uttaritv± p±ra½ gamiss±m²”’ti eva½ mahat± chandena uss±hena samann±gato hoti, tassa patthan± samijjhati, na itarassa (su. ni. aµµha. 1.khaggavis±ºasuttavaººan±; apa. aµµha. 1.d³renid±na, sumedhakath±; cariy±. aµµha. pakiººakakath±). Sumedhapaº¹ito pana ime aµµha dhamme samodh±netv±va buddhabh±v±ya abhin²h±ra½ katv± nipajji. D²paªkaropi bhagav± ±gantv± sumedhapaº¹itassa s²sabh±ge µhatv± kalalapiµµhe nipanna½ sumedhat±pasa½ disv±– “aya½ t±paso buddhatt±ya abhin²h±ra½ katv± nipanno, ijjhissati nu kho etassa patthan±, ud±hu no”ti an±gata½sañ±ºa½ pesetv± upadh±rento– “ito kappasatasahass±dhik±ni catt±ri asaªkhyeyy±ni atikkamitv± gotamo n±ma buddho bhavissat²”ti ñatv± µhitakova parisamajjhe by±k±si– “passatha no, tumhe bhikkhave, ima½ uggatapa½ t±pasa½ kalalapiµµhe nipannan”ti. “Eva½, bhante”ti. Aya½ buddhatt±ya abhin²h±ra½ katv± nipanno, samijjhissati imassa t±pasassa patthan±, ayañhi ito kappasatasahass±dhik±na½ catunna½ asaªkhyeyy±na½ matthake gotamo n±ma buddho loke bhavissati. Tasmi½ panassa attabh±ve kapilavatthu n±ma nagara½ niv±so bhavissati, mah±m±y± n±ma dev² m±t±, suddhodano n±ma r±j± pit±, upatisso ca kolito ca dve aggas±vak±, ±nando n±ma upaµµh±ko, khem± ca uppalavaºº± ca dve aggas±vik± bhavissanti Aya½ paripakkañ±ºo hutv± mah±bhinikkhamana½ nikkhamitv± mah±padh±na½ padahitv± nigrodham³le suj±t±ya n±ma kum±riy± dinna½ p±y±sa½ paµiggahetv± nerañjar±ya t²re paribhuñjitv± bodhimaº¹a½ ±ruyha assattharukkham³le abhisambujjhissat²ti. Tena vutta½– 60. “D²paªkaro lokavid³, ±hut²na½ paµiggaho;
uss²sake ma½ µhatv±na, ida½ vacanamabravi.
61. “Passatha ima½ t±pasa½, jaµila½ uggat±pana½;
aparimeyyito kappe, buddho loke bhavissati.
62. “Ah³ kapilavhay± ramm±, nikkhamitv± tath±gato;
padh±na½ padahitv±na, katv± dukkarak±rika½.
63. “Ajap±larukkham³lasmi½, nis²ditv± tath±gato;
tattha p±y±sa½ paggayha, nerañjaramupehiti.
64. “Nerañjar±ya t²ramhi, p±y±sa½ ada so jino;
paµiyattavaramaggena, bodhim³lamupehiti.
65. “Tato padakkhiºa½ katv±, bodhimaº¹a½ anuttaro;
assattharukkham³lamhi, bujjhissati mah±yaso.
66. “Imassa janik± m±t±, m±y± n±ma bhavissati;
pit± suddhodano n±ma, aya½ hessati gotamo.
67. “An±sav± v²tar±g±, santacitt± sam±hit±;
kolito upatisso ca, agg± hessanti s±vak±;
±nando n±mupaµµh±ko, upaµµhissatima½ jina½.
68. “Khem± uppalavaºº± ca, agg± hessanti s±vik±;
an±sav± v²tar±g±, santacitt± sam±hit±.
69. “Bodhi tassa bhagavato, assatthoti pavuccati;
citto ca hatth±¼avako, agg± hessantupaµµhak±;
uttar± nandam±t± ca, agg± hessantupaµµhik±”ti.
Tattha lokavid³ti sabbath± viditalokatt± pana lokavid³. Bhagav± hi sabh±vato samudayato nirodhato nirodh³p±yatoti sabbath±pi loka½ avedi aññ±si paµivijjhi. Tasm± lokavid³ti vuccati. Yath±ha–
“Tasm± have lokavid³ sumedho, lokantag³ v³sitabrahmacariyo;
lokassa anta½ samit±vi ñatv±, n±s²sat² lokamima½ parañc±”ti. (Sa½. ni. 1.107; a. ni. 4.46).
Api ca tayo lok±– saªkh±raloko, sattaloko, ok±salokoti. Tattha saªkh±raloko n±ma paµiccasamuppann± pathavi-±dayo dhamm±. Sattaloko n±ma saññino asaññino nevasaññin±saññino ca satt±. Ok±saloko n±ma satt±na½ niv±saµµh±na½. Ime pana tayopi lok± bhagavat± yath±sabh±vato vidit±, tasm± lokavid³ti vuccati. ¾hut²na½ paµiggahoti d±n±na½ paµiggahetu½ arahatt± dakkhiºeyyatt± ±hut²na½ paµiggaho. Uss²sake ma½ µhatv±n±ti mama s²sasam²pe µhatv±. Ida½ id±ni vattabba½ vacana½ abrav²ti attho. Jaµilanti jaµ± assa sant²ti jaµilo, ta½ jaµila½. Uggat±pananti uggat±pasa½. Ah³ti ahani, ath±ti attho. Ayameva v± p±µho. Kapilavhay±ti kapila-avhay± abhidh±n±. Ramm±ti ramaº²yato. Padh±nanti v²riya½. Ehit²ti essati gamissati. Sesag±th±su utt±namev±ti.