“Yo ve kataññ³ katavedi dh²ro;
kaly±ºamitto da¼habhatti ca hot²”ti. (J±. 2.17.78).
“Seyyath±pi, bhikkhave, mah±samuddo µhitadhammo vela½ n±tivattati; evameva kho, bhikkhave, ya½ may± s±vak±na½ sikkh±pada½ paññatta½, ta½ mama s±vak± j²vitahetupi n±tikkamant²”ti (a. ni. 8.20; ud±. 45; c³¼ava. 385) ca.
Eva½ bhattav±ti bhagav± niruttinayena ekassa tak±rassa lopa½ katv± itarassa gak±ra½ katv±.
“Guº±tisayayuttassa, yasm± lokahitesino;
sambhatt± bahavo satthu, bhagav± tena vuccat²”ti.
Katha½ bhage vam²ti bhagav±? Yasm± tath±gato bodhisattabh³topi purim±su j±t²su p±ramiyo p³rento bhagasaªkh±ta½ siri½ issariya½ yasañca vami uggiri khe¼apiº¹a½ viya anapekkho cha¹¹ayi. Tath± hissa somanassakum±rak±le, hatthip±lakum±rak±le, ayogharapaº¹itak±le, m³gapakkhapaº¹itak±le, c³¼asutasomak±leti evam±d²su nekkhammap±ramip³raºavasena devarajjasadis±ya rajjasiriy± pariccattattabh±v±na½ parim±ºa½ natthi. Carimattabh±vepi hatthagata½ cakkavattisiri½ devalok±dhipaccasadisa½ catudd²pissariya½ cakkavattisampattisannissaya½ sattaratanasamujjala½ yasañca tiº±yapi amaññam±no nirapekkho pah±ya abhinikkhamitv± samm±sambodhi½ abhisambuddho. Tasm± ime siri-±dike bhage vam²ti bhagav±. Atha v± bh±ni n±ma nakkhatt±ni, tehi sama½ gacchanti pavattant²ti bhag± sineruyugandhara-uttarakuruhimavant±dibh±janalokavisesasannissay± sobh± kappaµµhitiyabh±vato. Tepi bhagav± vami ta½niv±sisatt±v±sasamatikkamanatotappaµibaddhachandar±gappah±nena pajah²ti. Evampi bhage vam²ti bhagav±.
“Cakkavattisiri½ yasm±, yasa½ issariya½ sukha½;
pah±si lokacittañca, sugato bhagav± tato”.
Katha½ bh±ge vam²ti bhagav±? Bh±g± n±ma koµµh±s±. Te khandh±yatanadh±t±divasena, tatth±pi r³pavedan±divasena, at²t±divasena ca anekavidh±. Te ca bhagav± sabba½ papañca½, sabba½ yoga½, sabba½ gantha½, sabba½ sa½yojana½, samucchinditv± amatadh±tu½ samadhigacchanto vami uggiri anapekkho cha¹¹ayi, na pacc±gami. Tath± hesa sabbatthakameva pathavi½, ±pa½, teja½, v±ya½, cakkhu½, sota½, gh±na½, j²vha½, k±ya½, mana½, r³pe, sadde, gandhe, rase, phoµµhabbe, dhamme, cakkhuviññ±ºa½…pe… manoviññ±ºa½, cakkhusamphassa½ …pe… manosamphassa½, cakkhusamphassaja½ vedana½…pe… manosamphassaja½ vedana½, cakkhusamphassaja½ sañña½…pe… manosamphassaja½ sañña½; cakkhusamphassaja½ cetana½…pe… manosamphassaja½ cetana½; r³pataºha½ …pe… dhammataºha½; r³pavitakka½…pe… dhammavitakka½; r³pavic±ra½…pe… dhammavic±ranti-±din± anupadadhammavibh±gavasenapi sabbeva dhammakoµµh±se anavasesato vami uggiri anapekkhaparicc±gena cha¹¹ayi. Vuttañheta½–
“Ya½ ta½, ±nanda, catta½ vanta½ mutta½ pah²na½ paµinissaµµha½, ta½ tath±gato puna pacc±gamissat²ti neta½ µh±na½ vijjat²”ti. (D². ni. 2.183)–

Evampi bh±ge vam²ti bhagav±. Atha v± bh±ge vam²ti sabbepi kusal±kusale s±vajj±navajje h²nappaº²te kaºhasukkasappaµibh±ge dhamme ariyamaggañ±ºamukhena vami uggiri anapekkho pariccaji pajahi, paresañca tathatt±ya dhamma½ desesi. Vuttampi ceta½–

“Dhamm±pi vo, bhikkhave, pah±tabb± pageva adhamm±, kull³pama½, vo bhikkhave, dhamma½ desess±mi, nittharaºatth±ya no gahaºatth±y±”ti-±di. (Ma. ni. 1.240)–

Evampi bh±ge vam²ti bhagav±.

“Khandh±yatanadh±t±di-dhammabhed± mahesin±;
kaºhasukk± yato vant±, tatopi bhagav± mato”.
Tena vutta½–
“Bh±gav± bhatav± bh±ge, bhage ca vani bhattav±;
bhage vami tath± bh±ge, vam²ti bhagav± jino”ti.
Tena bhagavat±. Arahat±ti kilesehi ±rakatt±, anavases±na½ v± kiles±r²na½ hatatt±, sa½s±racakkassa v± ar±na½ hatatt±, paccay±d²na½ arahatt±, p±pakaraºe rah±bh±v±ti imehi k±raºehi arahat±. Ayamettha saªkhepo. Vitth±ro pana visuddhimagge vuttanayena veditabbo.
Ettha ca bhagavat±ti imin±ssa bh±gyavantat±d²panena kapp±na½ anekesu asaªkhyeyyesu upacitapuññasambh±rabh±vato satapuññalakkhaºadharassa dvatti½samah±purisalakkhaºa-as²ti-anubyañjana- by±mappabh±ketum±l±dipaµimaº¹it± anaññas±dh±raº± r³pak±yasampattid²pit± hoti. Arahat±ti imin±ssa anavasesakilesappah±nad²panena ±savakkhayapadaµµh±nasabbaññutaññ±º±dhigamaparid²panato dasabalacatuves±rajjacha-as±dh±raºañ±ºa-aµµh±ras±veºikabuddhadhamm±di- acinteyy±parimeyyadhammak±yasampatti d²pit± hoti. Tadubhayenapi lokiyasarikkhak±na½ bahumatabh±vo, gahaµµhapabbajitehi abhigaman²yat±, tath± abhigat±nañca tesa½ k±yikacetasikadukkh±panayane paµibalabh±vo, ±misad±nadhammad±nehi upak±rit±, lokiyalokuttarehi guºehi sa½yojanasamatthat± ca pak±sit± hoti.
Tath± bhagavat±ti imin± caraºadhammesu muddhabh³tadibbavih±r±divih±ravisesasam±yogaparid²panena caraºasampad± d²pit± hoti. Arahat±ti imin± sabbavijj±su sikh±ppatta-±savakkhayañ±º±dhigamaparid²panena vijj±sampad± d²pit± hoti. Purimena v± antar±yikaniyy±nikadhamm±na½ avipar²tavibhattabh±vad²panena pacchimaves±rajjadvayasam±yogo, pacchimena sav±sananiravasesakilesappah±nad²panena purimaves±rajjadvayasam±yogo vibh±vito hoti.
Tath± purimena tath±gatassa paµiññ±saccavac²saccañ±ºasaccaparid²panena, k±maguºalokiy±dhipaccayasal±bhasakk±r±diparicc±gaparid²panena, anavasesakiles±bhisaªkh±raparicc±gaparid²panena, ca sacc±dhiµµh±nac±g±dhiµµh±nap±rip³ri pak±sit± hoti; dutiyena sabbasaªkh±r³pasamasamadhigamaparid²panena, samm±sambodhiparid²panena ca, upasam±dhiµµh±napaññ±dhiµµh±nap±rip³ri pak±sit± hoti. Tath± hi bhagavato bodhisattabh³tassa lokuttaraguºe kat±bhin²h±rassa mah±karuº±yogena yath±paµiñña½ sabbap±ramit±nuµµh±nena sacc±dhiµµh±na½, p±ramit±paµipakkhaparicc±gena c±g±dhiµµh±na½, p±ramit±guºehi cittav³pasamena upasam±dhiµµh±na½, p±ramit±hi eva parahit³p±yakosallato paññ±dhiµµh±na½ p±rip³rigata½.
Tath± ‘y±cakajana½ avisa½v±detv± dass±m²’ti paµij±nanena paµiñña½ avisa½v±detv± d±nena ca sacc±dhiµµh±na½, deyyaparicc±gato c±g±dhiµµh±na½, deyyapaµigg±hakad±nadeyyaparikkhayesu lobhadosamohabhayav³pasamena upasam±dhiµµh±na½, yath±raha½ yath±k±la½ yath±vidhi ca d±nena paññuttarat±ya ca paññ±dhiµµh±na½ p±rip³rigata½. Imin± nayena sesap±ram²supi catur±dhiµµh±nap±rip³ri veditabb±. Sabb± hi p±ramiyo saccappabh±vit± c±g±bhibyañjit± upasam±nubr³hit± paññ±parisuddh±ti eva½ catur±dhiµµh±nasamud±gatassa tath±gatassa sacc±dhiµµh±na½ sacc±dhiµµh±nasamud±gamena s²lavisuddhi, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena ±j²vavisuddhi, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena cittavisuddhi, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena diµµhivisuddhi. Tath± sacc±dhiµµh±nasamud±gamenassa sa½v±sena s²la½ veditabba½, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena sa½voh±rena soceyya½ veditabba½, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena ±pad±su th±mo veditabbo, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena s±kacch±ya paññ± veditabb±.
Tath± sacc±dhiµµh±nasamud±gamena aduµµho adhiv±seti, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena aluddho paµisevati, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena abh²to parivajjeti, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena am³¼ho vinodeti. Tath± sacc±dhiµµh±nasamud±gamena cassa nekkhammasukhappatti, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena pavivekasukhappatti, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena upasamasukhappatti, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena sambodhisukhappatti d²pit± hoti. Sacc±dhiµµh±nasamud±gamena v± vivekajap²tisukhappatti, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena sam±dhijap²tisukhappatti, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena ap²tijak±yasukhappatti, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena satip±risuddhija-upekkh±sukhappatti. Tath± sacc±dhiµµh±nasamud±gamena pariv±rasampattilakkhaºapaccayasukhasam±yogo parid²pito hoti avisa½v±danato, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena santuµµhilakkhaºasabh±vasukhasam±yogo alobhabh±vato, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena katapuññat±lakkhaºahetusukhasam±yogo kilesehi anabhibh³tabh±vato, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena vimuttisampattilakkhaºadukkh³pasamasukhasam±yogo parid²pito hoti, ñ±ºasampattiy± nibb±n±dhigamanato.
Tath± sacc±dhiµµh±nasamud±gamena ariyassa s²lakkhandhassa anubodhappaµivedhasiddhi, c±g±dhiµµh±nasamud±gamena ariyassa sam±dhikkhandhassa, paññ±dhiµµh±nasamud±gamena ariyassa paññ±kkhandhassa, upasam±dhiµµh±nasamud±gamena ariyassa vimuttikkhandhassa anubodhappaµivedhasiddhi d²pit± hoti. Sacc±dhiµµh±naparip³raºena ca tapasiddhi, c±g±dhiµµh±naparip³raºena sabbanissaggasiddhi, upasam±dhiµµh±naparip³raºena indriyasa½varasiddhi, paññ±dhiµµh±naparip³raºena buddhisiddhi, tena ca nibb±nasiddhi. Tath± sacc±dhiµµh±naparip³raºena catu-ariyasacc±bhisamayappaµil±bho, c±g±dhiµµh±naparip³raºena catu-ariyava½sappaµil±bho, 0.upasam±dhiµµh±naparip³raºena catu-ariyavih±rappaµil±bho, paññ±dhiµµh±naparip³raºena catu-ariyavoh±rappaµil±bho d²pito hoti.
Aparo nayo– bhagavat±ti etena satt±na½ lokiyalokuttarasampatti-abhikaªkh±d²panena tath±gatassa mah±karuº± pak±sit± hoti. Arahat±ti etena pah±nasampattid²panena pah±napaññ± pak±sit± hoti. Tattha paññ±yassa dhammarajjapatti, karuº±ya dhammasa½vibh±go; paññ±ya sa½s±radukkhanibbid±, karuº±ya sa½s±radukkhasahana½; paññ±ya paradukkhaparij±nana½, karuº±ya paradukkhappaµik±r±rambho. Paññ±ya parinibb±n±bhimukhabh±vo karuº±ya tadadhigamo; paññ±ya saya½ taraºa½, karuº±ya paresa½ t±raºa½; paññ±ya buddhabh±vasiddhi, karuº±ya buddhakiccasiddhi. Karuº±ya v± bodhisattabh³miya½ sa½s±r±bhimukhabh±vo, paññ±ya tattha anabhirati. Tath± karuº±ya paresa½ avihi½sana½, paññ±ya saya½ parehi abh±yana½; karuº±ya para½ rakkhanto att±na½ rakkhati, paññ±ya att±na½ rakkhanto para½ rakkhati. Tath± karuº±ya aparantapo, paññ±ya anattantapo. Tena attahit±ya paµipann±d²su catutthapuggalabh±vo siddho hoti
Tath± karuº±ya lokan±that±, paññ±ya attan±that±; karuº±ya cassa ninnat±bh±vo, paññ±ya unnat±bh±vo. Tath± karuº±ya sabbasattesu janit±nuggaho, paññ±nugatatt± na ca na sabbattha virattacitto; paññ±ya sabbadhammesu virattacitto, karuº±nugatatt± na ca na sabbasatt±nuggah±ya pavatto. Yath± hi karuº± tath±gatassa sinehasokavirahit±, eva½ paññ± aha½k±ramama½k±ravinimutt±ti aññamañña½ visodhit± paramavisuddh±ti daµµhabb±. Tattha paññ±khetta½ bal±ni, karuº±khetta½ ves±rajj±ni. Tesu balasam±yogena parehi na abhibhuyyati, ves±rajjasam±yogena pare abhibhavati. Balehi satthusampad±siddhi, ves±rajjehi s±sanasampad±siddhi. Tath± balehi buddharatanasiddhi, ves±rajjehi dhammaratanasiddh²ti ayamettha “bhagavat± arahat±”ti padadvayassa atthayojan±ya mukhamattadassana½.