Katividh±ti saªkhepato dasavidh±, t± pana p±¼iya½ sar³pato ±gat±yeva. Yath±ha–
“Vicinanto tad± dakkhi½, paµhama½ d±nap±ramin”ti-±di (bu. va½. 116).
Yath± c±ha–
“Kati nu kho bhante buddhak±rak± dhamm±? Dasa kho s±riputta buddhak±rak± dhamm±. Katame dasa? D±na½ kho s±riputta buddhak±rako dhammo, s²la½ nekkhamma½ paññ± v²riya½ khanti saccamadhiµµh±na½ mett± upekkh± buddhak±rako dhammo, ime kho s±riputta dasa buddhak±rak± dhamm±ti. Idamavoca bhagav±, ida½ vatv±na sugato ath±para½ etadavoca satth±–
‘D±na½ s²lañca nekkhamma½, paññ± v²riyena pañcama½;
khanti sacca½ adhiµµh±na½, mettupekkh±ti te das±’ti”.
Keci pana “chabbidh±”ti vadanti, ta½ et±sa½ saªgahavasena vutta½. So pana saªgaho parato ±vibhavissati.
Ko t±sa½ kamoti ettha kamo n±ma desan±kkamo, so ca paµhamasam±d±nahetuko, sam±d±na½ pavicayahetuka½, iti yath± ±dimhi pavicit± sam±dinn± ca, tath± desit±. Tattha ca d±na½ s²lassa bah³pak±ra½ sukarañc±ti ta½ ±dimhi vutta½. D±na½ s²lapariggahita½ mahapphala½ hoti mah±nisa½santi d±n±nantara½ s²la½ vutta½. S²la½ nekkhammapariggahita½, nekkhamma½ paññ±pariggahita½, paññ± v²riyapariggahit±, v²riya½ khantipariggahita½, khanti saccapariggahit±, sacca½ adhiµµh±napariggahita½, adhiµµh±na½ mett±pariggahita½, mett± upekkh±pariggahit± mahapphal± hoti mah±nisa½s±ti mett±nantara½ upekkh± vutt±. Upekkh± pana karuº±pariggahit±, karuº± ca upekkh±pariggahit±ti veditabb±. Katha½ pana mah±k±ruºik± bodhisatt± sattesu upekkhak± hont²ti? Upekkhitabbayuttesu kañci k±la½ upekkhak± honti, na pana sabbattha, sabbad± c±ti keci. Apare pana na sattesu upekkhak±, sattakatesu pana vippak±resu upekkhak± hont²ti.
Aparo nayo– pacurajanesupi pavattiy± sabbasattas±dh±raºatt±, appaphalatt±, sukaratt± ca ±dimhi d±na½ vutta½. S²lenad±yakapaµigg±hakasuddhito, par±nuggaha½ vatv± parap²¼±nivattivacanato, kiriyadhamma½ vatv± akiriyadhammavacanato, bhogasampattihetu½ vatv± bhavasampattihetuvacanato ca d±nassa anantara½ s²la½ vutta½. Nekkhammena s²lasampattisiddhito, k±yavac²sucarita½ vatv± manosucaritavacanato, visuddhas²lassa sukheneva jh±nasamijjhanato, kamm±par±dhappah±nena payogasuddhi½ vatv± kiles±par±dhappah±nena ±sayasuddhivacanato, v²tikkamappah±nena cittassa pariyuµµh±nappah±navacanato ca s²lassa anantara½ nekkhamma½ vutta½. Paññ±ya nekkhammassa siddhiparisuddhito, jh±n±bh±ve paññ±bh±vavacanato. Sam±dhipadaµµh±n± hi paññ±, paññ±paccupaµµh±no ca sam±dhi. Samathanimitta½ vatv± upekkh±nimittavacanato, parahitajjh±nena parahitakaraº³p±yakosallavacanato ca nekkhammassa anantara½ paññ± vutt±. V²riy±rambhena paññ±kiccasiddhito, sattasuññat±dhammanijjh±nakkhanti½ vatv± sattahit±ya ±rambhassa acchariyat±vacanato, upekkh±nimitta½ vatv± paggahanimittavacanato, nisammak±rita½ vatv± uµµh±navacanato ca. Nisammak±rino hi uµµh±na½ phalavisesam±vahat²ti paññ±ya anantara½ v²riya½ vutta½.
V²riyena titikkh±siddhito. V²riyav± hi ±raddhav²riyatt± sattasaªkh±rehi upan²ta½ dukkha½ abhibhuyya viharati v²riyassa titikkh±laªk±rabh±vato. V²riyavato hi titikkh± sobhati. Paggahanimitta½ vatv± samathanimittavacanato, acc±rambhena uddhaccadosappah±navacanato. Dhammanijjh±nakkhantiy± hi uddhaccadoso pah²yati. V²riyavato s±taccakaraºavacanato. Khantibahulo hi anuddhato s±taccak±r² hoti. Appam±davato parahitakiriy±rambhe paccupak±rataºh±bh±vavacanato. Y±th±vato dhammanijjh±ne hi sati taºh± na hoti. Parahit±rambhe paramepi parakatadukkhasahanabh±vavacanato ca v²riyassa anantara½ khanti vutt± Saccena khantiy± cir±dhiµµh±nato, apak±rino apak±rakhanti½ vatv± tadupak±rakaraºe avisa½v±davacanato, khantiy± apav±dav±c±vikampanena bh³tav±dit±ya avijahanavacanato, sattasuññat±dhammanijjh±nakkhanti½ vatv± tadupabr³hitañ±ºasaccavacanato ca khantiy± anantara½ sacca½ vutta½. Adhiµµh±nena saccasiddhito. Acal±dhiµµh±nassa hi virati sijjhati. Avisa½v±dita½ vatv± tattha acalabh±vavacanato. Saccasandho hi d±n±d²su paµiññ±nur³pa½ niccalova pavattati. ѱºasacca½ vatv± sambh±resu pavattiniµµh±panavacanato. Yath±bh³tañ±ºav± hi bodhisambh±resu adhitiµµhati, te ca niµµh±peti paµipakkhehi akampiyabh±vatoti saccassa anantara½ adhiµµh±na½ vutta½. Mett±ya parahitakaraºasam±d±n±dhiµµh±nasiddhito, adhiµµh±na½ vatv± hit³pasa½h±ravacanato. Bodhisambh±re hi adhitiµµham±no mett±vih±r² hoti. Acal±dhiµµh±nassa sam±d±n±vikopanato, sam±d±nasambhavato ca adhiµµh±nassa anantara½ mett± vutt±. Upekkh±ya mett±visuddhito, sattesu hit³pasa½h±ra½ vatv± tadapar±dhesu ud±s²nat±vacanato, mett±bh±vana½ vatv± tannissandabh±van±vacanato, “hitak±masattepi upekkhako”ti acchariyaguºabh±vavacanato ca mett±ya anantara½ upekkh± vutt±ti evamet±sa½ kamo veditabbo.
K±ni lakkhaºarasapaccupaµµh±napadaµµh±n±n²ti? Ettha avisesena t±va sabb±pi p±ramiyo par±nuggahalakkhaº±, paresa½ upak±rakaraºaras±, avikampanaras± v±, hitesit±paccupaµµh±n±, buddhattapaccupaµµh±n± v±, mah±karuº±padaµµh±n±, karuº³p±yakosallapadaµµh±n± v±.
Visesena pana yasm± karuº³p±yakosallapariggahit± attupakaraºaparicc±gacetan± d±nap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahita½ k±yavac²sucarita½ atthato akattabbavirati, kattabbakaraºacetan±dayo ca s²lap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahito ±d²navadassanapubbaªgamo k±mabhavehi nikkhamanacittupp±do nekkhammap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahito dhamm±na½ s±maññavisesalakkhaº±vabodho paññ±p±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahito k±yacittehi parahit±rambho v²riyap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahita½ sattasaªkh±r±par±dhasahana½ adosappadh±no tad±k±rappavatto cittupp±do khantip±ramit± Karuº³p±yakosallapariggahita½ viraticetan±dibheda½ avisa½v±dana½ saccap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahita½ acalasam±d±n±dhiµµh±na½ tad±k±rappavatto cittupp±do adhiµµh±nap±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahito lokassa hit³pasa½h±ro atthato aby±p±do mett±p±ramit±. Karuº³p±yakosallapariggahit± anunayapaµighaviddha½sin² iµµh±niµµhesu sattasaªkh±resu samappavatti upekkh±p±ramit±.
Tasm± paricc±galakkhaºa½ d±na½, deyyadhamme lobhaviddha½sanarasa½, an±sattipaccupaµµh±na½, bhavavibhavasampattipaccupaµµh±na½ v±, pariccajitabbavatthupadaµµh±na½. S²lanalakkhaºa½ s²la½, sam±dh±nalakkhaºa½, patiµµh±nalakkhaºañc±ti vutta½ hoti. Duss²lyaviddha½sanarasa½, anavajjarasa½ v±, soceyyapaccupaµµh±na½, hirottappapadaµµh±na½. K±mato bhavato ca nikkhamanalakkhaºa½ nekkhamma½, tad±d²navavibh±vanarasa½ tato eva vimukhabh±vapaccupaµµh±na½, sa½vegapadaµµh±na½ Yath±sabh±vapaµivedhalakkhaº± paññ±, akkhalitapaµivedhalakkhaº± v± kusaliss±sakhitta-usupaµivedho viya, visayobh±sanaras± pad²po viya, asammohapaccupaµµh±n± araññagatasudesako viya, sam±dhipadaµµh±n±, catusaccapadaµµh±n± v±. Uss±halakkhaºa½ v²riya½, upatthambhanarasa½, asa½s²danapaccupaµµh±na½, v²riy±rambhavatthu (a. ni. 8.80) padaµµh±na½, sa½vegapadaµµh±na½ v±. Khamanalakkhaº± khanti, iµµh±niµµhasahanaras±, adhiv±sanapaccupaµµh±n±, avirodhapaccupaµµh±n± v±, yath±bh³tadassanapadaµµh±n±. Avisa½v±danalakkhaºa½ sacca½, y±th±vavibh±vanarasa½ [yath±sabh±vavibh±vanarasa½ (cariy±. aµµha. pakiººakakath±ya)], s±dhut±paccupaµµh±na½, soraccapadaµµh±na½. Bodhisambh±resu adhiµµh±nalakkhaºa½ adhiµµh±na½, tesa½ paµipakkh±bhibhavanarasa½, tattha acalat±paccupaµµh±na½, bodhisambh±rapadaµµh±na½. Hit±k±rappavattilakkhaº± mett±, hit³pasa½h±raras±, ±gh±tavinayanaras± v±, sommabh±vapaccupaµµh±n±, satt±na½ man±pabh±vadassanapadaµµh±n±. Majjhatt±k±rappavattilakkhaº± upekkh±, samabh±vadassanaras±, paµigh±nunayav³pasamapaccupaµµh±n±, kammassakat±paccavekkhaºapadaµµh±n±. Ettha ca karuº³p±yakosallapariggahitat± d±n±d²na½ paricc±g±dilakkhaºassa visesanabh±vena vattabb±, yato t±ni p±ram²saªkhya½ labhant²ti.
Ko paccayoti abhin²h±ro paccayo. Yo hi aya½ “manussatta½ liªgasampatt²”ti-±di (bu. va½. 2.59) aµµhadhammasamodh±nasamp±dito “tiººo t±reyya½, mutto moceyya½, buddho bodheyya½, suddho sodheyya½, danto dameyya½, santo sameyya½, assattho ass±seyya½, parinibbuto parinibb±peyyan”ti-±din± (cariy±. aµµha. pakiººakakath±ya) pavatto abhin²h±ro, so avisesena sabbap±ram²na½ paccayo. Tappavattiy± hi uddha½ p±ram²na½ pavicayupaµµh±nasam±d±n±dhiµµh±nanipphattiyo mah±puris±na½ sambhavanti.
Yath± ca abhin²h±ro, eva½ mah±karuº±, up±yakosallañca. Tattha up±yakosalla½ n±ma d±n±d²na½ bodhisambh±rabh±vassa nimittabh³t± paññ±, y±hi karuº³p±yakosallat±hi mah±puris±na½ attasukhanirapekkhat±, nirantara½ parahitakaraºapasutat±, sudukkarehipi mah±bodhisattacaritehi vis±d±bh±vo, pas±dasambuddhidassanasavan±nussaraº±vatth±supi satt±na½ hitasukhapaµil±bhahetubh±vo ca sampajjati. Tath± hi paññ±ya buddhabh±vasiddhi, karuº±ya buddhakammasiddhi. Paññ±ya saya½ tarati, karuº±ya pare t±reti. Paññ±ya paradukkha½ parij±n±ti, karuº±ya paradukkhapaµik±ra½ ±rabhati. Paññ±ya ca dukkhe nibbindati, karuº±ya dukkha½ sampaµicchati. Tath± paññ±ya parinibb±n±bhimukho hoti, karuº±ya ta½ na p±puº±ti. Tath± karuº±ya sa½s±r±bhimukho hoti paññ±ya tatra n±bhiramati. Paññ±ya ca sabbattha virajjati, karuº±nugatatt± na ca na sabbesa½ anuggah±ya pavatto, karuº±ya sabbepi anukampati, paññ±nugatatt± na ca na sabbattha virattacitto. Paññ±ya ca aha½k±ramama½k±r±bh±vo, karuº±ya ±lasiyad²nat±bh±vo. Tath± paññ±karuº±hi yath±kkama½ attaparan±that±, dh²rav²rabh±vo, anattantapa-aparantapat±, attahitaparahitanipphatti, nibbhay±bhi½sanakabh±vo, dhamm±dhipatilok±dhipatit±, kataññupubbak±ribh±vo, mohataºh±vigamo, vijj±caraºasiddhi, balaves±rajjanipphatt²ti sabbass±pi p±ramit±phalassa visesena up±yabh±vato paññ±karuº± p±ram²na½ paccayo. Idañca dvaya½ p±ram²na½ viya paºidh±nass±pi paccayo.
Tath± uss±ha-ummaªga-avatth±nahitacariy± ca p±ram²na½ paccayoti veditabb±, y± buddhabh±vassa uppattiµµh±nat±ya “buddhabh³miyo”ti pavuccanti. Yath±ha–
“Kati pana bhante buddhabh³miyo? Catasso kho s±riputta buddhabh³miyo. Katam± catasso? Uss±ho ca hoti v²riya½, umaªgo ca hoti paññ±bh±van±, avatth±nañca hoti adhiµµh±na½, mett±bh±van± ca hoti hitacariy±. Im± kho s±riputta catasso buddhabh³miyo”ti (su. ni. aµµha. 1.khaggavis±ºasuttavaººan±yampi).