1. Saggakaº¹avaººan±
1. Id±ni yasm± abhidheyyattho n±ma paññattiparamatthatthavasena duvidho, tesu yebhuyyena paññattatthato paramatthatthova seµµho, tesupi odhiso kiles±na½ samucchedapaµippassaddhikaratt± yath±kkama½ aµµha dhamm± seµµh±, tatopi nibb±nameva seµµha½, tesa½ sabbesampi dhamm±na½ samm±sambuddhova seµµho. Vuttañhi bhagavat± “vir±go seµµho dhamm±na½, dvipad±nañca cakkhum±”ti [dha. pa. 273; netti. 125]. Ettha hi “y±vat±, bhikkhave, dhamm± saªkhat± v± asaªkhat± v±, vir±go tesa½ dhamm±na½ aggamakkh±yat²”ti [a. ni. 4.34; 5.32; itivu. 90] vacanato sabbesampi saªkhat±saªkhatadhamm±na½ vir±gasaªkh±to nibb±nameva seµµho, cakkhum± pana samm±sambuddho tesa½ sabbesampi dhamm±na½, devamanuss±dibhed±na½ dvipad±nañca paññattatth±na½ seµµhoti ayamattho vutto bhagavat±, tasm± sabbatthaseµµhatth±bhidh±yak±bhidh±nabh³ta½ buddh±tidh±nameva paµhama½ saggakaº¹assa ±dimhi patthiyavasena [satthiyavasena (ka.)] dassetum±ha “buddho”cc±di. Tattha jinasaddanta½ sabbabuddhassa n±ma½. Sabba½ buddhav±ti buddho, sakammak± kattari tapaccayo. Visiµµh± buddhi assatth²ti buddho, pasa½s±ya½ yad±din± ºapaccayo. D±nas²lakkhandh±dayo µh±n±µµh±nañ±º±dayo v± dasa bal±ni yasseti dasabalo. S±sati vinayati satteti satth±. Sabbadhammaj±nanas²lat±ya sabbaññ³. Dvipad±na½, dvipadesu v± uttamo dvipaduttamo, buddhava½savaººan±ya½ [bu. va½. aµµha. 37 nid±nakath±] niddh±raºalakkhaº±ya chaµµhiy± sam±sassa paµisiddhatt± nedis² niddh±raºalakkhaº± chaµµh² gamyate. Kasm± pana so tattha paµisiddhoti? Sam±se yebhuyyena niddh±raºalakkhaºattayassa vikal±bh±vato. Kiñc±pi hi tattha chaµµhiy±yeva paµisiddho, sattamiy± pana niddh±raºalakkhaº±ya vijjam±natt± tass±pi so paµisedhan²yoyeva. Mun²na½ indo r±j± munindo. Puññañ±ºabh±gy±dayo bhaga½ n±ma, ta½yog± bhagav±. N±thati satt±na½ hita½ y±cati, kilese v± upat±peti, sattesu v± issariya½ karoti, tesa½ v± hita½ ±s²sat²ti n±tho. Buddhadhammasamantañ±ºadibbacakkhusaªkh±tehi pañcahi cakkh³hi samann±gatatt± cakkhum±. Sabbad± by±mappabh±ya k±yato niccharaºavasena aªg²raso. Sabb±k±rena sabbadhamm±na½ munanato muni, dhammav±desu v± monakaraºato muni. 2. Lok±na½, lokesu v± n±tho lokan±tho. Attano adhikassa kassacipi uttamapuggalassa abh±vato anadhivaro, sabbapariyantagatattabh±vatt± v± natthi etassa ito añño adhiko patthetabbo attabh±voti anadhivaro. Mahant±na½ s²lakkhandh±d²na½ esanato gavesanato mahesi, mahanto v± ²so vibh³ti etass±ti mahesi. Hita½ vinayati anus±sat²ti vin±yako, visiµµha½ v± nibb±na½ satte net²ti vin±yako. Sabbadhammadassanas²lat±ya “samantacakkh³’ti laddhan±mena sabbaññutaññ±ºena samann±gatatt± samantacakkhu. Sobhana½ gata½ ñ±ºamassa, sa½s±r± v± suµµhu apunar±vattiy± gatav±ti sugato, saparasukhasiddhattha½ v± samm± gatav±ti sugato. Bh³ri bahuk± paññ± yassa, anantatt± v± bh³risam± paññ± etass±ti bh³ripañño, anant±ya mah±pathaviy± sadisapaññotyattho. Kiles±dipañcavidha½ m±ra½ jitav±ti m±raji. 3. Nar±na½ s²ho seµµho, parappav±damaddanasahanato v± naro ca so s²ho c±ti naras²ho, sahat²ti s²ho, niruttinayena pubbavaºº±k±rass²k±ro, s²hasadisatt± v± naro ca so s²ho c±ti naras²ho. Yath± hi s²ho migar±j± cat³hi d±µh±hi sabbasatte hi½sati abhibhavati, tath± bhagav±pi s²lapaññ±puññiddhisaªkh±tehi cat³hi dhammehi sabba½ loka½ hi½sati abhibhavat²ti opammasa½sandana½. Sabbapuris±na½ seµµhatt± naravaro, nar±na½ v± devamanuss±na½ seµµhatt± naravaro, “s²le patiµµh±ya naro sapañño”ti [sa½. ni. 1.23] ettha viya narasaddena sabbe devamanuss± saªgahit±. Dhammassa r±japavattakatt± dhammar±j±, dhammato v± sadevakassa lokassa r±j± j±to, n±dhammatoti dhammar±j±, dhammena r±jat²ti v± dhammar±j±, dhammap±lako v± r±j± dhammar±j±. Mun²na½ seµµhatt± mah±muni. Dev±na½ atidevoti devadevo, dev±na½ adhiko v± devo devadevo. Lok±na½ garu ±cariyo lokagaru, lok±na½ garubh±janatt± v± lokagaru. Dhammassa s±mi yath±vuttanayena dhammass±m². Yath± purimak± samm±sambuddh± sabbaññubh±va½ gat±, tath± ayampi gatoti tath±gato, tath± v± samm± gata½ ñ±ºamass±ti tath±gatoty±din± tath±gatasaddassa atthapapañco tattha tattha [d². ni. aµµha. 1.7; ma. ni. aµµha. 1.12; sa½. ni. aµµha. 2.3.78; a. ni. aµµha. 1.1.70; ud±. aµµha. 18; itivu. aµµha. 38; therag±. aµµha. 1.3; bu. va½. aµµha. 2 nid±na kath±; mah±ni. aµµha. 14; paµi. sa. aµµha. 1.1.37; d². ni. µ². 1.7; d². ni. abhi. µ². 1.7; ma. ni. µ². 1.12; a. ni. µ². 1.1.170] vuttanayena veditabbo. 4. Sayameva samm±sambuddho bhavati, anaññabodhitoti sayambh³. Samm± avipar²tena sa’mattan±yeva sabbadhamme bujjhati abujjhi bujjhissat²ti samm±sambuddho. Seµµhapaññ±ya samann±gatatt± varapañño. Satte sa½s±raººavato nibb±nap±ra½ net²ti n±yako. Jitapañcam±ratt± jino. Ettha ca samantabhadra, lokaji, cha¼abhiñña, advayav±d², sir²ghana, akaniµµhaga [akaniµµhaka (ka.)], dhammacakka, r±g±sani [r±g±ri (ka.)], tisaraºa, khasama [khaºasama (ka.) khena ±k±sena sam± tuly± guº± yassa so (tikaº¹asesaµ²k± 1.1.8)], guº±kara, mah±sukha, vajira, mett±bala, asama, jit±ri, mah±bodhi, dhammadh±tu, setaketu, khaji, timutti [khajiravimutti (ka.) khena ±k±sajjh±nena– suññabh±van±y±ti bh±vo– jayati sa½s±rabh±va½ yo, ji+ kvipa suññav±d²na½ boddh±na½ “suñña½ sabbameva” ity±k±rabh±van±ya sa½s±rabh±vajayanato tath±bh±vo (saddakappadduma)], dasabh³missara, pañcañ±ºa, bahukkhama, sambuddha, sabbadass², mah±bala, sabbabodha [sambodhadhamma (ka.)], dhammak±ya, sa½gutta, araha, dv±dasakkha, v²tar±g±d²nipi anek±ni buddhassa n±m±ni [im±ni pariy±yavacan±ni p±yaso amarakosato, tikaº¹ases±bhidh±nato ca gahit±ni]. Samantato puññasambh±rato ca ñ±ºasambh±rato ca bhadro seµµhoti samantabhadroty±d²ni ca nibbacan±ni veditabb±ni. Vuttañca–
“Asaªkhyeyy±ni n±m±ni, saguºena mahesino;
guºena n±mamuddheyya½, api n±masahassato”ti [dha. sa. aµµha. 1313; ud±. aµµha. 53; paµi. ma. aµµha. 1.1.76; netti. aµµha. 38].
Tattha uddheyyanti uddharitabba½. Api n±masahassatoti anekehi n±masahasseh²tyattho. Sabbabuddhan±makath±. Sakk±disattaka½ amh±ka½ buddhassa n±ma½. Pañcam±re jetu½ sakkot²ti sakko, bhagin²hi saddhi½ sa½v±sakaraºato v± lokamariy±da½ chinditu½ sakkuºant²ti sakk±, s±kiyar±j³na½ pubbar±j±no, tesa½ va½sabh³tatt± bhagav± “sakko”ti vuccati. Assa ca j±tisamanantara½ nidhayo ratan±ni ca uppann±n²ti siddhatthoti n±ma½ kata½, sabbesa½ v± lok±na½ siddh± atth± etena hetubh³ten±ti siddhattho. Suddha½ odana½ ass±ti suddhodano, tassa apacca½ suddhodani. Gotamava½sassa kapilassa munino sissat±ya saky± gotam±, bhagav± pana gotamava½se uppannatt± gotamassa munino apacca½ gotamo. 5. Sakyava½s±vatiººo [sakyava½s± pitthiººo (ka.)] sakyamuni yo buddho so sakyas²ho, saky±na½ v± seµµhatt± sakyas²ho. Sakyakulato j±to muni sakyamuni. S³riyadevaputtassa sot±pannatt± bhagav± ±diccabandh³ti vuccati, ±diccassa bandhu ñ±t²ti nibbacana½ katv±. Etthapi m±y±dev²suta, mah±samaºa, kalis±san±d²ni [kulis±san±d²ni (ka.) kalimhi yuge s±sana½ anus±sana½ yassa so, athav± kalimhi p±pe viv±de v± s±sana½ hitas±dhana½ yassa so (tikaº¹asesaµ²k± 1.1.11)] gotamapariy±y±ni veditabb±ni. 6. Mokkh±d²ni nibbutipariyant±ni chacatt±l²sa n±m±ni nibb±nassa n±m±ni. Muccanti ettha, etena v± r±g±d²h²ti mokkho. Nirujjhanti ettha r±g±dayoti nirodho, rundhati v± nibb±nanti rodho, kileso, so ettha natth²ti nirodho. V±nasaªkh±t±ya taºh±ya nikkhantatt±, nibb±ti v± etena r±gaggi-±dikoti nibb±na½. Yath± pakatid²po nad²sotena vuyham±n±na½ patiµµh± hoti, evamidampi nibb±na½ sa½s±ramahoghena vuyham±n±na½ patiµµh±ti d²po viy±ti d²po, nikkiles±na½ v± pad²pasadisabh±vakaraºato d²po viy±ti d²po, “nibbanti dh²r± yathaya½ pad²po”ti hi vutta½, dippati v± ariy±na½ ñ±ºacakkhusseva pak±sat²ti d²po. Taºh±na½ khayahetutt± taºhakkhayo. R±g±d²na½ paµipakkhatt±, uttamaµµhena v± para½. T±yati rakkhati ap±y±ditoti t±ºa½. Nil²yanti ettha sa½s±rabhayabh²ruk±ti leºa½. Natthi d²gharass±dika½ r³pa½ saºµh±nametass±ti ar³pa½, appaccayatt± v± ar³pa½. R±g±d²na½ santakaraºatt± santa½. R±gakkhayahetubh±vena avipar²tatt±, catusaccapariy±pannatt± v± sacca½. Natthi ±layo taºh± etth±ti an±laya½. 7. Paccayehi na saªkar²yateti asaªkhata½. Siva½ khemabh±va½ karot²ti siva½, sa½s±rabh²rukehi sevitabbatt± v± siva½, yad±din± vapaccayo. Natthi ettha mata½ maraºa½, etasmi½ v± adhigate puggalassa matanti amata½. Passitu½ sudukkarat±ya sududdasa½. Parehi uttamehi ariyapuggalehi ayitabba½ gantabbanti par±yaºa½, parato v± ayitabba½ gantabbanti par±yaºa½, sa½s±rasabh±vato aññasabh±vavasena bujjhitabbantyattho, paresa½ v± ariyapuggal±na½ patiµµh±natt± par±yaºa½. Yena catt±ro magg± odhiso kilese saranti hi½santi ta½ dhamma½ saraºa½, ariy±na½ vasitagehatt± v± saraºa½. ¿ti upaddavo pav±so ca te yattha na santi, ta½ an²tika½, satte sa½s±ra½ net²ti “n²t²”ti laddhan±m±ya taºh±ya abh±vato v± an²tika½. ¾sav±na½ an±rammaºat±ya an±sava½. Niccaµµhena dhuva½, dhavati v± magg±nam±rammaºabh±va½ gacchat²ti dhuva½, “dhu gatitheriyes³”ti hi k±tantadh±tu. Daµµhabbasabh±vassa natthit±ya anidassana½. Paccayehi akatatt± akata½. Sad± vijjam±natt± apalujjanasabh±va½ gacchati, tena v± viññ±yat²ti apalokita½. “Ita½ gate ca viññ±te”ti hi n±natthasaªgahe vutta½. Lokasabh±vena v± viññ±yat²ti lokita½, tabbh±v±pagamanato apalokita½. Saºhaµµhena nipuºa½, yena v± catt±ro magg± odhiso kilese nissesato punanti sodhenti, ta½ nipuºa½. Na kad±cipi yassa anto vin±so atthi, ta½ ananta½. Kharanti vinassant²ti khar±, saªkhat±, te yattha na santi, ta½ akkhara½, kharasaªkh±t±na½ v± saªkhat±na½ paµipakkhatt± akkhara½. Ettha ca asaªkhatanty±dik± g±th± rucir± n±ma. 8. Sabbadukkh±na½ khayak±raºatt± dukkhakkhayo. By±b±dhat²ti by±b±dho, so eva by±b±do, dukkhasacca½, tassa bh±vo by±bajja½, dukkhassa p²¼an±dyattho, ta½ yattha natthi, ta½ aby±bajja½, aby±pajjhantipi p±µho, tattha by±pajjanti vinassant²ti by±p±d±, saªkhat±, tesa½ bh±vo by±pajjha½, saªkhat±na½ vinassanabh±vo, ta½ yattha natthi, ta½ aby±pajjhanti evamattho veditabbo, niruttinayena ca dyassa jjhak±ro. Kilesakammavip±kavaµµ±namabh±vato vivaµµa½. Nibbhayaµµhena khema½, khayanti v± etena r±gaggi-±dayoti khema½. Saªkh±rehi asammissat±ya, visa½yogat±ya ca kevala½. Apavajjanti saªkh±r± etasm±ti apavaggo. Yasm± r±go vigato, so vir±go. Padh±nabh±va½ n²ta½ paº²ta½. Natthi etasmi½ adhigate ariy±na½ cuta½ cavananti accuta½. Ariyehi pajjitabbatt± gantabbatt± pada½.