Ar³pasattakasammasanakath±vaººan±

717. Kal±patoti ar³padhammakal±pato.
Yasm± tattha phassapañcamak± dhamm± sabbacittupp±das±dh±raº± sup±kaµ±, suviññeyy± ca, tasm± tesa½ vasena dassento “kal±patoti phassapañcamak± dhamm±”ti ±ha. Ye ime sammasane uppann± phassapañcamak± dhamm±, sabbe te vinaµµh±ti sambandho.
Pavatta½ cittanti sattasu µh±nesu sammasanavasena pavatta½ citta½. Sammasantoti ekajjha½ gahetv± sammasanto. Ta½ yuttataranti ta½ ariyava½sakath±ya½ vutta½ yuttatara½ ±sannabh±vena vibh³tatara½ r³pasattake sammasana½ saha gahetv± sammasanassa vuttatt±. Apica r³pasattake sammasanassa r³padhammesu s±tisaya½ ghanavinibbhoga½ katv± pavattatt± tabbisaya½ ar³pasammasana½ s±tisaya½ anicc±dilakkhaºappaµivedh±ya sampavattat²ti ta½ yuttatara½, na pana apubbakes±disammasana½ katv± tabbisaya½ pavattita½. Tath± sati kammaµµh±na½ nava½ nava½ eva siy±, pubbe gahita½ sammasanavisaya½ cha¹¹etv± aññassa sammasanavisayassa gaºhanato. Ses±nip²ti yamakato sammasan±d²nipi. Tenev±ti ariyava½sakath±nayeneva.
718. Tampi cittanti ±d±nanikkhepato sammasanavasena pavattacittupp±dampi. Cittas²sena hi niddeso. Esa nayo sabbattha. Yamakato sammasati n±ma n±mar³padhamme ±rabbha yuga¼avasena sammasanassa pavattanato. Ayañhi pubbe r³pasattakavasena sammasitv± µhitopi id±ni ±d±nanikkhep±divasena sammasitv±va ta½ sammasati. Khaºikato sammasan±d²supi eseva nayo.
719. Etamp²ti eta½ catutthasammasanacittampi. Paµhamacittanti ±d±nanikkhep±divasena r³pa½ sammasitacitta½, ya½ r³paparigg±hakacittanti adhippeta½. Sammasitasammasitacittasammasanena tesa½ khaºikabh±vassa vibh±vanato ida½ sammasana½ “khaºikato sammasanan”ti vutta½.
720. Idameva ca sammasana½ diguºita½ anekasammasanapaµip±µisambhavato “paµip±µito sammasanan”ti vutta½. Vaµµeyy±ti sambhaveyya. Tath± sati paµip±µisammasanapasut± eva bh±van± siy±, na m³lakammaµµh±nupak±r², na c±ya½ sam±pattic±ro. Yasm± ca tattakena r³padhammesu, ar³padhammesu ca anicc±dilakkhaº±ni suµµhu vibh³t±ni honti, tasm± vutta½ “y±va dasamacittasammasan±…pe… µhapetabban”ti. Ýhapetabbanti ca na ek±dasama½ dv±dasamena sammasitabbanti paµip±µito sammasanassa paricchedadassanapara½, na tato sammasanato oramanadassanapara½, tasm± punapi r³pa½ pariggahetv± y±va dasamacittasammasan± bh±vanamanuyuñjateva. Vuttanti ariyava½sakath±ya½ vutta½.
721. Visu½ sammasananayo n±ma natth²ti anicc±dimanasik±ravinimutto añño vipassan±manasik±ro natthi. Vipassan±ya ca diµµhi-±divikkhambhan± idha diµµhi-uggh±µan±dayoti adhippet±. Vipassan±ya eva hi pavattivisesena diµµhi-uggh±µan±dayo ijjhant²ti dassento “ya½ panetan”ti-±dim±ha. Tattha sattasaññ±ti satt± atth²ti uppajjanakasaññ±. Dubbal±ya attadiµµhiy± sahagatasaññ±tipi vadanti. Sattasañña½ uggh±µitacitten±ti sattasaññ±ya vikkhambhanavasena pavattacittena diµµhi nuppajjati, saññ±vipall±sahetu-uppajjanak± cittadiµµhivipall±s± tadabh±vena hont²ti. M±no n±ma yo diµµh³panissayo ap±yagaman²yo, so diµµhiy± vikkhambhit±ya vikkhambhito eva hoti, diµµhiy± samucchinn±ya samucchijjanatoti ±ha “diµµhi-uggh±µita…pe… m±no nuppajjat²”ti. M±no vikkhambhiyam±no taºh±ya pavatti½ niv±reti, abhimatavisayesu eva taºh±ya pavattanatoti vutta½ “m±nasamuggh±µita…pe… taºh± nuppajjat²”ti. Taºh±ti idha sukhum± nikanti adhippet±ti ±ha “taºh±ya…pe… pariy±dinn± n±ma hot²”ti.
Aya½ nayoti id±ni vuccam±no sammasanavidhi.
Mama vipassan±ti imass±pi attaniyasaññit±ya vipassan±ya s±mibh³to att± par±mas²yat²ti diµµhig±hat±ti tath± “gaºhato hi diµµhisamuggh±µana½ n±ma na hot²”ti vutta½. K±mañc±ya½ diµµhivisuddhikaªkh±vitaraºavisuddhisamadhigamena visuddhadiµµhiko, maggena pana asamuggh±µitatt± ano¼±rik±ya ca diµµhiy± vaseneva½ vutta½.
Suµµh³ti samm±. Man±panti ca kiriy±visesana½, manava¹¹han±k±ren±ti attho. Ubhayen±pi vipassan±visaya½ adhim±nam±ha. Tena vutta½ “m±nasamuggh±µo n±ma na hot²”ti.
Vipassitu½ sakkom²ti tattha samatthat±padesena guºavisesayogato vipassan±ya ass±detabbat± dass²yati, citta½ vipassitu½ sakkomi. Tasm± vipassanto eva k±la½ v²tin±mess±m²ti vipassana½ ass±dentass±ti yojan±.
Yasm± diµµhisamuggh±µana½ n±mettha visesato anatt±nupassan±ya hoti, tasm± ta½ dassentena “sace saªkh±r±”ti-±din± anatt±nupassan±vidhi½ vatv± yasm± pana anattato anupassantena saªkh±r± aniccatopi dukkhatopi anupassitabb± eva tadupabr³hanato, tasm± “hutv± abh±vaµµhen±”ti-±di vutta½.
Yasm± m±nasamuggh±µana½ n±ma anicc±nupassan±ya hoti. Khaºe khaºe bhijjanake saªkh±re passantassa kuto m±nassa avasaro. Aniccasaññ± bh±vetabb± asmim±nasamuggh±µ±y±ti hi vutta½.
Yasm± nikantipariy±d±na½ n±ma dukkh±nupassan±ya hoti. Na hi sabh±vato, dukkhavatthuto ca dukkhabh³te saªkh±re passantassa tattha ²sakampi abhirato hoti. Ass±d±nupassino hi tattha taºh± uppajjeyya. Sesa½ anattalakkhaºe vuttanayameva. Aya½ panettha saªkhepattho– vuttanayena paµip±µito sammasana½ pasutassa yogino yad± anatt±nupassan± tikkh± s³r± visad± pavattati, itar± dvepi tadanugatik±, tad±nena diµµhi-uggh±µana½ kata½ hoti. Attadiµµhim³lik± hi sabb± diµµhiyo. Anatt±nupassan± ca attadiµµhiy± ujupaµipakkh±.
Yad± pana anicc±nupassan± tikkh± s³r± visad± pavattati, itar± dvepi tadanugatik± tad±nena m±nasamuggh±µana½ kata½ hoti. Sati hi niccag±he m±najappan± “ida½ nicca½, ida½ dhuvan”ti-±din± (ma. ni. 1.501) bakabrahmuno viya. Anicc±nupassan± ca niccag±hassa ujupaµipakkh±.
Yad± pana dukkh±nupassan± tikkh± s³r± visad± pavattati, itar± dvepi tadanugatik±, tad±nena nikantipariy±d±na½ kata½ hoti. Sati hi sukhasaññ±ya taºh±g±hova, dukkh±nupassan± ca nikantiy± ujupaµipakkh±. Eva½ tissanna½ anupassan±na½ kiccavisesavasena diµµhi-uggh±µan±d²ni honti. Tena vutta½ “iti aya½ vipassan± attano attano µh±neyeva tiµµhat²”ti. Anupassan±na½ yath±raha½ sakakiccakaraºañhi sakaµµh±neyeva µh±na½, tasm± visu½ sammasananayo natth²ti na vattabbanti adhipp±yo.
722. Sabb±k±ratoti idha viya ekadesena avatv± sabb±k±rato sar³pato, kiccato ca anavasesato vattabb±. Idhev±ti t²raºapariññ±yameva. Ekacc±na½yevettha anupassan±na½ paµil±bhoti ±ha “ekadesa½ paµivijjhanto”ti, t± pana sayameva sar³pato dassessati Tappaµipakkhe dhammeti y± anupassan± idha sambhavanti, t±sa½ paµipakkhe dhamme niccasaññ±dike pajahati vikkhambheti.
Khay±nupassananti saªkh±r±na½ khaºabhaªg±nupassana½. Bh±ventoti va¹¹hento. Ghanasaññanti santatisam³hakicc±rammaº±na½ vasena ekattaggahaºa½. Khay±nupassananti hutv± abh±v±nupassananti vadanti. Y±ya paññ±ya ghanavinibbhoga½ katv± “anicca½ khayaµµhen±”ti (paµi. ma. 1.48) passati, s± khay±nupassan±. Bhaªg±nupassanato paµµh±ya tass± p±rip³r²ti ghanasaññ±ya pah±na½ hoti, tato pubbe aparipuººat±ya ta½ na hoti. Evamaññatth±p²ti paripuºº±paripuººat± pah±nat²raºapariññ±su vipassan±paññ±ya daµµhabb±. Paccakkhato, anvayato ca saªkh±r±na½ bhaªga½ disv± tattheva bhaªgasaªkh±te nirodhe adhimuttat± vay±nupassan±, t±ya ±y³hana½ pajahati. Yadattha½, y±ya ca ±y³hati, tasmi½ pavatte taºh±ya cassa citta½ na namat²ti. Tena vutta½ “vay±nupassana½ bh±vento ±y³hana½ pajahat²”ti. J±tassa jar±maraºehi dvidh± pariº±madassana½, r³pasattak±divasena v± pariggahitassa ta½ta½paricchedato para½ aññabh±vadassana½ vipariº±m±nupassan±, t±ya dhuvasañña½ thirabh±vagahaºa½ pajahati.
Animitt±nupassan±dayo anicc±nupassan±dayo eva. Nimittanti santatiya½, sam³he ca ekattasaññ±ya gayham±na½ k±lantar±vaµµh±yibh±vena, niccabh±vena ca saªkh±r±na½ sakiccaparicchedat±ya saviggaha½ viya upaµµh±namatta½. Paºidhinti sukhapatthana½, r±g±dipaºidhi½ v±, atthato taºh±vasena saªkh±resu ninnata½. Abhinivesanti att±bhinivesa½. Etesañhi nimitt±d²na½ paµipakkhabh±vena anicc±nupassan±dayo animitt±din±mehi vutt±ti anicc±nupassan±d²hi pah±tabb± niccasaññ±dayo viya nimittagg±h±dayova paµipakkh±ti daµµhabb±. R³p±di-±rammaºa½ ñatv± tad±rammaºassa cittassa bhaªga½ disv± saªkh±r± eva bhijjanti, saªkh±r±na½ maraºa½, na añño koci atth²ti bhaªgavasena suññata½ gahetv± pavatt± vipassan± adhipaññ± ca s± dhammesu ca vipassan±ti adhipaññ±dhammavipassan±, t±ya niccas±r±di-±d±navasena pavatta½ abhinivesa½ sataºha½ diµµhi½ pajahati. Yath±bh³tañ±ºadassana½ n±ma sappaccayan±mar³padassana½. Tena “ahosi½ nu kho ahamat²tamaddh±nan”ti (ma. ni. 1.18; sa½. ni. 2.20) evam±dika½, “issarato loko sambhavat²”ti evam±dikañca sammoh±bhinivesa½ pajahati. Bhayatupaµµh±navasena uppanna½ sabbabhav±d²su ±d²navadassanañ±ºa½ ±d²nav±nupassan±, t±ya kassacipi ±layanissaya-adassanato ±lay±bhinivesa½ tath±pavatta½ taºha½ pajahati. Saªkh±r±na½ muñcanassa up±yabh³ta½ paµisaªkh±ñ±ºa½ paµisaªkh±nupassan±, t±ya anicc±d²su appaµisaªkh±tatt± paµisaªkh±nassa paµipakkhabh³ta½ avijja½ pajahati. Saªkh±rupekkh±, anulomañ±ºañca vivaµµ±nupassan±. Tass± hi vasena tassa padumapal±se udakabindu viya sabbasaªkh±rehi citta½ patil²yati patikuµati, tasm± t±ya sa½yog±bhinivesa½ k±masa½yog±dikilesappavatti½ pajahati. Anicc±nupassan±dayo satta anupassan± heµµh± atthato vibhatt±ti, parato ca sa½vaºº²yant²ti idha na vutt±.
T±s³ti aµµh±rasasu mah±vipassan±su. Imin±ti yogin±. Tasm±ti anicc±dilakkhaºattayavasena saªkh±r±na½ diµµhatt±. Ta½dassanañhi anicc±di-anupassan±ti. Paµividdh±ti paµiladdh±. Yadaggena hi ñ±ºena savisayo paµividdho, tadaggena ta½ paµiladdha½ n±ma hoti. Byañjanameva n±na½ yath± “rukkho p±dapo tar³”ti. T±pi animitt±paºihitasuññat±nupassan±.
Sabb±pi vipassan±, tasm± ekadesena paµividdh± hont²ti adhipp±yo. Kaªkh±vitaraºavisuddhiy± eva saªgahita½, tasm± ta½ pageva siddhanti attho. Ten±ha “idampi dvaya½ paµividdhameva hot²”ti. Sesesu nibbid±nupassan±d²su dasasu. “Kiñci paµividdha½ kiñci appaµividdhan”ti imin± tesa½ ekadesapaµivedham±ha. Anicc±nupassan±ya hi siddh±ya nirodh±nupassan±, khay±nupassan±, vay±nupassan±, vipariº±m±nupassan± ca ekadesena siddh± n±ma honti, dukkh±nupassan±ya siddh±ya nibbid±nupassan±, ±d²nav±nupassan± ca, anatt±nupassan±ya siddh±ya itar±ti.