“Tatr±nanda, yv±ya½ puggalo idha p±º±tip±t± paµivirato…pe… samm±diµµhi k±yassa bhed± para½ maraº± sugati½ sagga½ loka½ upapajjati. Pubbe v±ssa ta½ kata½ hoti kaly±ºakamma½ sukhavedan²ya½, pacch± v±ssa ta½ kata½ hoti kaly±ºakamma½ sukhavedan²ya½, maraºak±le v±ssa hoti samm±diµµhi samatt± sam±dinn±, tena so k±yassa bhed± para½ maraº± sugati½ sagga½ loka½ upapajjati. Yañca kho so idha p±º±tip±t± paµivirato…pe… samm±diµµhi hoti, tassa diµµhe v± dhamme vip±ka½ paµisa½vedeti upapajja v± apare v± pariy±ye.
“Tatr±nanda, yv±ya½ puggalo idha p±º±tip±t± paµivirato…pe… samm±diµµhi k±yassa bhed± para½…pe… niraya½ upapajjati. Pubbe v±ssa ta½ kata½ hoti p±pakamma½ dukkhavedan²ya½, pacch± v±ssa ta½ kata½ hoti p±pakamma½ dukkhavedan²ya½, maraºak±le v±ssa hoti micch±diµµhi samatt± sam±dinn±, tena so k±yassa bhed± para½ maraº± ap±ya½ …pe… niraya½ upapajjati. Yañca kho so idha p±º±tip±t± paµivirato hoti…pe… samm±diµµhi hoti, tassa diµµhe v± dhamme vip±ka½ paµisa½vedeti upapajja v± apare v± pariy±ye”ti (ma. ni. 3.303).
Ki½ bahun± ya½ ta½ tath±gatassa mah±kammavibhaªgañ±ºa½, tassev±ya½ visayo, yadida½ tassa tassa kammassa tena tena k±raºena pubb±paravip±kat± s±matthiya½. 687. Paµisandhid±n±divasena vip±kasant±nassa nibbattaka½ janaka½. Ten±ha “ta½ paµisandhiyampi pavattepi r³p±r³pavip±kakkhandhe janet²”ti. Sukhadukkhasant±nassa, n±mar³pappabandhassa v± ciratarappavattihetubh³ta½ upatthambhaka½. Ten±ha “sukhadukkha½ upatthambheti, addh±na½ pavattet²”ti. Upap²¼aka½ sukhadukkhappabandhe pavattam±ne saºika½ saºika½ ta½ h±peti. Ten±ha “sukhadukkha½ p²¼eti b±dhati, addh±na½ pavattitu½ na det²”ti. Gh±tetv±ti upacchinditv±. Kammassa upacchindana½ n±ma tassa vip±kapaµib±hanamev±ti ±ha “tassa vip±ka½ paµib±hitv±”ti. Tañca attano vip±kuppattiy± ok±sakaraºanti vutta½ “attano vip±kassa ok±sa½ karot²”ti. Vipaccan±ya katok±sa½ kamma½ vipakkameva n±ma hot²ti ±ha “eva½ pana kammena kate ok±se ta½ vip±ka½ uppanna½ n±ma vuccat²”ti. Upap²¼aka½ aññassa vip±ka½ upacchindati, na saya½ attano vip±ka½ deti. Upagh±taka½ pana dubbala½ kamma½ upacchinditv± attano vip±ka½ upp±det²ti ayametesa½ viseso. Bavh±b±dhat±dipaccay³panip±tena vip±kassa vib±dhaka½ upap²¼aka½, tath± vip±kasseva upacchedaka½ upagh±taka½. Kamma½ upagh±tetv± attano vip±kassa ok±sakaraºena vipaccane sati janakameva siy±, janak±dibh±vo n±ma vip±ka½ pati icchitabbo, na kamma½ pat²ti vip±kasseva upagh±takat± yutt± viya dissati, v²ma½sitabba½. Kammantaranti kammaviseso kamm±na½ bal±balabhedo. Vip±kantaranti vip±kaviseso, tassa h²napaº²tat±dibhedo. Aparo nayo– yasmi½ kamme kate paµisandhiya½, pavatte ca vip±kakaµatt±r³p±na½ uppatti hoti, ta½ janaka½. Yasmi½ pana kate aññena janitassa iµµhassa v± aniµµhassa v± phalassa vib±dhakavicchedakapaccay±nuppattiy±, upabr³hanapaccayuppattiy± ca janak±nubh±v±nur³pa½ pariposaciratarappabandh± honti, ta½ upatthambhaka½. Janakena nibbattita½ kusalaphala½ v± akusalaphala½ v± yena paccan²kabh³tena rogadh±tusamat±dinimittat±ya b±dh²yati, ta½ upap²¼aka½ Yena pana kammun± janakas±matthiyavasena ciratarappabandh±rahampi sam±na½ phala½ vicchedakapaccayuppattiy± upahaññati vicchijjati, ta½ upagh±taka½. Tattha keci dutiyassa kusalabh±va½ itthann±magatassa app±b±dhad²gh±yukat±sa½vattanavasena, pacchim±na½ dvinna½ akusalabh±va½ bavh±b±dha-app±yukat±sa½vattanavasena vaººenti. Devadatt±d²na½, pana n±g±d²na½, ito anupadinnena y±panakapet±nañca narak±d²su akusalavip±kupatthambhanupap²¼anupagh±tak±ni na na sant²ti catunnampi akusal±kusalabh±vo na virujjhati. Buddh±veºikat±ya as±dh±raºasseva ñ±ºassa gocarabh±vato kammantar±di “as±dh±raºa½ s±vakeh²”ti vutta½. Ekadesato j±nitabba½ anavasesato j±nitu½ na sakk± avisayatt±. Sabbena sabba½ aj±nane paccayapariggaho na parip³rat²ti. 688. Yath±vutta½ kamma½ vattam±navip±kappabandhanimittameva adhippetanti kammekadesat±ya “dv±dasavidha½ kamma½ kammavaµµe pakkhipitv±”ti vutta½. Kilesavaµµampi kammasah±yat±ya kammavaµµapakkhikameva katv± ±ha “kammavaµµavip±kavaµµavasen±”ti. Y±disato paccayato paccuppanne addh±ne n±mar³passa pavatti, t±disato eva itarasmimpi addhadvayeti yath± at²t±n±gate naya½ neti, ta½ dassento “idan”ti-±dim±ha. Tattha an±gatepi kammavaµµavip±kavaµµavasenev±ti ettha vutta½ eva-sadda½ “etarahi at²tep²”ti etth±pi ±netv± vattabba½ addhattayepi kiriy±kiriyaphalamattat±dassanaparatt± codan±ya. Iti kammañcev±ti-±di vuttassevatthassa nigamanavasena vutta½. Apar±para½ vaµµanaµµhena vaµµa½. Tath± pavattana½ pavatta½. Hetuphalabh±vena sambandhat²ti santati, pabandho. Karaºaµµhena, paccayehi kar²yat²ti v± kiriy±. Kamm±ti kammato. Sambhavati etasm±ti sambhavo, kamma½ sambhavo etass±ti kammasambhavo, vip±ko. K±raºas±maggiya½ d±n±d²hi s±dhitakiriy±ya vattam±n±ya k±raºamatte kattuvoh±roti ±ha “neva k±raºato uddha½ k±raka½ passat²”ti. Karot²ti hi k±raka½. Vip±kapaµisa½vedaka½ na passat²ti sambandho K±ma½ b±l±pi “k±rako paµisa½vedako”ti vadant± atthato paññattimattameva vadanti, te pana vipar²t±bhinivesavasen±pi vadant²ti ta½ appam±ºanti ±ha “samaññ±mattena paº¹it± voharant²”ti. 689. Evetanti eva½vidha½ eta½ dassana½, sammadassana½, avipar²tadassananti attho. B²jarukkh±dik±na½v±ti yath± b²jato rukkho, rukkhato puna b²janti an±dik±likatt± b²jarukkhasant±nassa pubbakoµi natthi, eva½ kammapaccay± vip±ko, vip±kapaccay± kammanti an±dik±likatt± kammavip±kasant±nassa pubbakoµi na paññ±yati. ¾di-saddena “kukkuµiy± aº¹a½, aº¹ato kukkuµ², punapi kukkuµiy± aº¹an”ti evam±di½ saªgaºh±ti. An±gatepi sa½s±reti yath± at²te, eva½ an±gatepi addh±ne “khandh±nañca paµip±µ²”ti-±din± (visuddhi. 2.619; d². ni. aµµha. 2.95 apas±dan±vaººan±; sa½. ni. aµµha. 2.2.60; a. ni. aµµha. 2.4.199; dha. sa. aµµha. nid±nakath±; vibha. aµµha. 226 saªkh±rapadaniddesa; su. ni. aµµha. 2.523; ud±. aµµha. 39; itivu. aµµha. 14, 58; therag±. aµµha. 1.67, 99; paµi. ma. aµµha. 2.1.117; c³¼ani. aµµha. 6; bu. va½. aµµha. 2.58) vutte sa½s±re sati kammavip±k±na½ appavatta½ na dissati, kammavip±k±na½ appavatti na dissati, pavattati ev±ti attho. Etamatthanti “kammassa k±rako natth²”ti-±din± (visuddhi. 2.689) vuttamattha½. Asaya½vas²ti na saya½vasino, micch±bhinivesaparavas±ti attho. Aññamaññavirodhit±ti itar²taravirodhit±, diµµhiyo, diµµhiy± v± aññamaññena virodhit± viruddh±. Gambh²rañ±ºagocarat±ya gambh²ra½. Tath± nipuºa½. Sattasuññat±ya, aññamaññasabh±vasuññat±ya ca suñña½. Paccayanti n±mar³passa paccaya½, tappaccayapaµivedheneva ca sabba½ paµividdha½ hot²ti. Kamma½ natthi vip±kamh²ti-±d²su ya½ vattabba½, ta½ heµµh± vuttameva. Paccayasuñña½ phalanti yath±vuttamattha½ upam±ya vibh±vetu½ “yath± na s³riye”ti-±di vutta½. Tesanti s³riy±d²na½. Soti aggi. Sambh±reh²ti ±tap±d²hi k±raºehi. Yadi ca hetu ca phalañca aññamaññarahita½, katha½ hetuto phala½ nibbattat²ti ±ha “kammañca kho up±d±y±”ti. Na kevala½ kammaphalameva suñña½ katturahita½, sabbampi dhammaj±ta½ k±rakarahitanti dassetu½ “na hettha devo”ti g±th± vutt±. Hetusambh±rapaccay±ti hetusam³hanimitta½, hetupaccayanimitta½ v±. 690. Cutipaµisandhivasena vidit± hont²ti kammavaµµavip±kavaµµavasena paccayapariggahassa katatt± cutipaµisandhivasena vidit± hont²ti vadanti. Vuttanayena pana sappaccayan±mar³passa dassanena t²su addh±su pah²navicikicchassa addhattayapariy±pann± dhamm± at²tapaccuppann±n±gatabhavesu ca cutipaµisandhivasena vidit± honti, na anupadadhammavasena tath±pariggahassa akatatt±. S±ssa hoti ñ±tapariññ±ti y±ya n±mar³papariggaha½, tassa ca paccayapariggaha½ karoti, s± assa yogino “ida½ n±ma½, ettaka½ n±man”ti-±din±, “tassa aya½ paccayo, ettako paccayo”ti-±din± ca paricchedavasena ñ±tavat² paññ±ti katv± ñ±tapariññ±. Id±ni yena k±raºena addhattayapariy±pann± dhamm± cutipaµisandhivasena vidit± honti, ta½ dassetu½ “so eva½ paj±n±t²”ti-±di vutta½. Tena dhamm±na½ bhavantarasaªkamo n±ma na kad±cipi atthi, tattha tattheva nirujjhanatoti dasseti. Sajjh±ya mantodakap±na mukhamaº¹ana pad²pas²kh³pam±hi tameva dhamm±na½ saªkam±bh±va½ vibh±vetu½ “apica kho”ti-±dim±ha. Manodh±tu-anantaranti kiriyamanodh±tuy± anantara½ labbham±na½ cakkhuviññ±ºa½. Na ceva ±gatanti kiriyamanodh±tuto na ceva ±gata½ kiriyamanodh±tuya½ cakkhuviññ±ºassa abh±vato. N±pi na nibbatta½ anantaranti kiriyamanodh±tuto an±gacchantampi paccayas±maggil±bhena tato anantara½ n±pi na nibbatta½, nibbattameva hoti. Yath±ya½ pavattiya½ cittappavatti, tatheva paµisandhimhi vattate cittasantati, cuticittato an±gacchantampi paµisandhicitta½ tato anantara½ n±pi na nibbattati, paccayas±maggivasena nibbattatev±ti attho. Santatigahaºena cettha kutoci ±gam±bh±vameva vibh±veti. Hetuphalabh±vena hi sambandhat±ti dhammappavatti santat²ti. Ten±ha “purima½ bhijjate cittan”ti-±di. Purimanti cuticitta½. Bhijjateti nirujjhati. Pacchimanti paµisandhicitta½. Tatoti cuticittato anantarameva j±yati. Yattha hi cuticittato d³repi k±lantarepi uppajjam±na½ paµisandhicitta½ anantarameva j±yat²ti vuccati. Tasm± tesa½ antarik± natthi tesa½ cutipaµisandhicitt±na½ byavadh±yaka½ kiñci natthi. V²ci tesa½ na vijjat²ti tasseva vevacana½. Itoti cuticittato anantara½ na ca gacchati kiñci citta½. Tañhi sasampayuttadhamma½ tatheva nirujjhati. Paµisandhi c±ti paµisandhiviññ±ºañca aññameva yath±paccaya½ j±yati nibbattat²ti punapi saªkam±bh±vameva vibh±vento sappaccayan±mar³padassana½ nigameti. 691. N±mar³paggahaºena tassa ca paccayadhammaggahaºena aggahitassa tebh³makadhammassa abh±vato “viditasabbadhammass±”ti vutta½. Na cettha lokuttaradhamm± adhigat±. Th±magata½ hoti anek±k±ravok±rapaccayapariggahavidhino anuµµhitatt±. Suµµhutara½ pah²yati tiyaddhagatadhammappavattiy± vigatasammohatt±. S± ev±ti so¼asavidh± kaªkh± eva. Yasm± ettha “buddho, dhammo, saªgho, sikkh±”ti ca kaªkh±ya gocarabh³t± lokiy± dhamm± adhippet±. Na hi lokuttaradhamme ±rabbha kiles± pavattitu½ sakkonti. Pubbantoti at²t± khandh±yatanadh±tuyo. Aparantoti an±gat±. Pubbant±parantoti tadubhaya½, addh±paccuppanna½ v± tadubhayabh±gayuttatt±. Eva½ buddh±diggahaºena, paµiccasamuppannadhammaggahaºena ca gahito aµµhamo kaªkh±visayo n±mar³pamatta½, idappaccayat±ggahaºena pana tassa paccayo gahito, tasm± so¼asavatthuk±ya kaªkh±ya pah²n±ya aµµhavatthuk± kaªkh± appatiµµh±va hot²ti ±ha “na kevalañca…pe… pah²yatiyev±”ti. Diµµhekaµµhatt± vicikicch±ya yath± diµµhi samucchijjam±n± vicikicch±ya saddhi½yeva samucchijjati, eva½ vicikicch± vikkhambhiyam±n± diµµhiy± saddhi½yeva vikkhambh²yat²ti ±ha “dv±saµµhi diµµhigat±ni vikkhambhant²”ti. Att±bhinives³panissay± hi “ahosi½ nu kho ahan”ti-±di (ma. ni. 1.18; sa½. ni. 2.20) nayappavatt± so¼asavatthuk± kaªkh±, s± eva ca pubbant±divatthukabh±vena vutt±. Att±bhinivesavatthuk±ni ca dv±saµµhi diµµhigat±ni, buddh±divatthuk± ca kaªkh± tadekaµµh±ti. Dhar²yanti attano paccayeh²ti dhamm±, tiµµhati ettha tad±yattavuttit±ya phalanti µhiti, dhamm±na½ µhiti dhammaµµhiti, paccayadhammo. Atha v± dhammoti k±raºa½ “dhammapaµisambhid±”ti-±d²su (vibha. 718 ±dayo) viya, dhammassa µhiti sabh±vo, dhammato ca añño sabh±vo natth²ti paccayadhamm±na½ paccayabh±vo dhammaµµhiti, dhammaµµhitiya½ ñ±ºa½ dhammaµµhitiñ±ºa½. Saªkh±r±na½ ya½ ya½ bh³ta½ aniccat±di yath±bh³ta½, tattha ñ±ºanti yath±bh³tañ±ºa½. Samm± passat²ti samm±dassana½. Avijj± paccayoti avijj± hetu-±divasena saªkh±r±na½ yath±raha½ paccayo. Tato eva saªkh±r± paccayasamuppann±. Ubhopeteti yasm± avijj±pi ±sav±divasena paccayasambh³t±va, tasm± avijj± saªkh±r±ti ubhayepi ete dhamm± paccayasamuppann±. It²ti eva½. Paccayapariggahe paññ±ti paccay±na½ paricchijja gahaºavasena pavatt± paññ±. Vuttanayena dhammaµµhitiñ±ºa½. Nimittanti saªkh±ranimitta½, atthato pañcakkhandh±. Te hi ghanasaññ±pavattiy± vatthubh±vato nimitta½, saviggahabh±vena upaµµh±nato v±. Yasm± aniccat± n±ma saªkh±r±na½ avipar²t±k±ro. Tattha niccat±ya lesass±pi abh±vato aniccato passanto yath±bh³ta½ j±n±ti. Tañca ñ±ºa½ avipar²taggahaºat±ya samm±dassana½. Ta½samaªgin± ca paccuppannesu viya at²t±n±gatesupi naya½ nentena te suparividit± honti. Aniccat± ca n±ma uppattimato, upp±do ca paccayavasen±ti aniccat± sijjham±n± saªkh±r±na½ sappaccayata½ s±dhent² yath±vuttakaªkhappah±n±ya sa½vattat²ti imamattha½ dassento “aniccato…pe… pah²yat²”ti ±ha. Tattha tadanvayen±ti paccakkhato diµµhassa anugamanena. Etth±ti yath±diµµhesu dhammesu. Dukkhato manasi karontoti-±d²supi eseva nayo. Pavattanti up±dinnakkhandhappavatta½. Tañhi kiles±bhisaªkh±rehi pavattitatt± s±tisaya½ dukkhabh±vena upaµµh±ti. Pavattanti µh±nanisajj±divasena dukkhadukkhat±divasena ca saªkh±rappavattanti apare. “Nimitta½, pavattan”ti ca vutte ajjhattabahiddh±sant±nasaññite sabbasmi½ sappaccaye n±mar³pe y±th±vato pavatt± ek±va paññ± pariy±yavasena “yath±bh³tañ±ºan”tipi “samm±dassanan”tipi tattha kaªkh±vikkhambhanena “kaªkh±vitaraº±”tipi vuccati. Yath± “rukkho p±dapo tar³”ti imamattha½ dassento ±ha “yañca yath±bh³tañ±ºan”ti-±di. Paramatthato s±sane ass±so n±ma ariyaphala½, patiµµh± n±ma ariyamaggo, aya½ pana anadhigatamaggaphalopi tadadhigamup±yapaµipattiya½ µhitatt± laddhass±so viya, laddhapatiµµho viya ca hot²ti vutta½ “laddhass±so laddhapatiµµho”ti. Aparih²nakaªkh±vitaraºavisuddhiko vipassako lokiy±hi s²lasam±dhipaññ±sampad±hi samann±gatatt± uttari appaµivijjhanto sugatipar±yaºo ca hot²ti vutta½ “niyatagatiko”ti. Tato eva c³¼asot±panno n±ma hoti. Sot±panno hi kh²º±p±yaduggativinip±toti. Atha v± laddhass±so diµµhivisuddhisamadhigamena. N±mar³paparicchedena hi khandh±dike sabh±vasarasato sallakkhetv± s±sane dhammupasa½hitap±mojjappaµil±bhena laddhass±so hoti. Laddhapatiµµho kaªkh±vitaraºavisuddhisamadhigamena. Sappaccayan±mar³padassanena hi parimadditadiµµhikaºµako viniddhata-ahetuvisamahetuv±do yath±saka½ paccayeheva dhammamatta½ j±nitv± s±sane patiµµhitasaddho laddhapatiµµho n±ma hoti. N±mar³pavavatth±nena dukkhasacca½, dhammaµµhitiñ±ºena samudayasacca½, tasseva aparabh±gena aniccato manasik±r±dividhin± maggasaccañca abhiññ±ya pavattiy± dukkhabh±va½ disv± appavatte nirodhe eka½seneva ninnajjh±sayat±ya lokiyeneva ñ±ºena catunna½ ariyasacc±na½ adhigatatt± ap±yesu abhabbuppattiko, sot±pannabh³miya½ bhabbuppattiko ca hot²ti vutta½ “niyatagatiko”ti. Ten±ha “c³¼asot±panno n±ma hot²”ti. Tasm±ti yasm± eva½ mah±nisa½sameta½ yath±bh³tañ±ºa½, tasm±. Sad±ti sabbak±la½ rattiñceva div± ca. Sabbasoti nibbattakahetu-±dipariggaºhanavasena sabbappak±rena.
Kaªkh±vitaraºavisuddhiniddesavaººan± niµµhit±.
Iti ek³nav²satimaparicchedavaººan±.