Eva½ niggaha½ katv±pi id±ni “yadi aya½ may± tava matena kato niggaho dunniggaho, yopi mama tay± heµµh± anulomapañcake kato niggaho, sopi dunniggaho”ti dassento “ese ce dunniggahite”ti-±dim±ha. Tattha ese ce dunniggahiteti eso ce tava v±do may± dunniggahito, atha v± eso ce tava may± kato niggaho dunniggaho. Hevameva½ tattha dakkh±ti tatth±pi tay± mama heµµh± kate niggahe evameva½ passa. Id±ni yv±ssa heµµh± sakav±din± niggaho kato, ta½ “vattabbe kho”ti-±divacanena dassetv± puna ta½ niggaha½ aniggahabh±va½ upanento “no ca maya½ tay±”ti-±dim±ha. Tattha no ca maya½ tay± tattha het±ya paµiññ±y±ti-±d²su ayamattho– yasm± so tay± mama kato niggaho dunniggaho, tasm± maya½ tay± tattha anulomapañcake “±mant±”ti et±ya paµiññ±ya eva½ paµij±nant± puna “na hev±”ti paµikkhepe katepi “±j±n±hi niggahan”ti eva½ niggahetabb±yeva, eva½ aniggahetabbampi ma½ niggaºh±si, ²disena pana niggahena dunniggahit± maya½ homa. Id±ni ya½ niggaha½ sandh±ya dunniggahit± ca hom±ti avoca, ta½ dassetu½ “hañci puggalo…pe… ida½ te micch±”ti ±ha. Evamida½ anulomapaµilomato cat³hi p±pan±ropan±hi niggahassa upan²tatt± upanayanacatukka½ n±ma hoti.
Id±ni na heva½ niggahetabbeti-±dika½ niggamanacatukka½ n±ma hoti. Tattha na heva½ niggahetabbeti yath±ha½ tay± niggahito, na hi eva½ niggahetabbo, etassa hi niggahassa dunniggahabh±vo may± s±dhito. Tena h²ti tena k±raºena. Yasm± esa niggaho dunniggaho, tasm± ya½ ma½ niggaºh±si. Hañci puggalo…pe… ida½ te micch±ti ida½ niggaºhana½ tava micch±ti attho. Tena hi ye kate niggaheti yena k±raºena ida½ micch±, tena k±raºena yo tay± niggaho kato, so dukkaµo. Ya½ may± paµikamma½ kata½, tadeva sukata½. Y±pi ces± paµikammacatukk±divasena kath±maggasampaµip±dan± kat±, s±pi sukat±ti. Tadeva puggalo upalabbhat²ti-±dikassa anulomapañcakassa nupalabbhat²ti-±dik±na½ paµikammaniggahopanayananiggamanacatukk±nañca vasena anulomapaccan²ka½ n±ma niddiµµhanti veditabba½. Ett±vat± sakav±dino pubbapakkhe sati parav±dino vacanas±maññamattena chalav±dena jayo hoti.
Id±ni yath± parav±dino pubbapakkhe sati sakav±dino dhammeneva tathena jayo hoti, tath± v±duppatti½ dassetu½ “puggalo nupalabbhat²”ti paccan²k±nulomapañcaka½ ±raddha½. Tattha paccan²ke pucch± parav±dissa, r³p±dibheda½ saccikaµµhaparamattha½ sandh±ya paµiññ± sakav±dissa, suddhasammutisacca½ v± paramatthamissaka½ v± sammutisacca½ sandh±ya “yo saccikaµµho”ti puna anuyogo parav±dissa, sammutivasena “puggalo nupalabbhat²”ti navattabbatt± missakavasena v± anuyogassa sa½kiººatt± “na hevan”ti paµikkhepo sakav±dissa, paµiññ±ta½ paµikkhipat²ti vacanas±maññamattena “±j±n±hi niggahan”ti-±divacana½ parav±dissa. Evamaya½ puggalo nupalabbhat²ti dutiyav±da½ niss±ya dutiyo niggaho hot²ti veditabbo. Eva½ tena chalena niggaho ±ropito.
Id±ni dhammena samena parav±dipaµiññ±ya attano v±de jaya½ dassetu½ anulomanaye pucch± sakav±dissa, attano laddhi½ niss±ya paµiññ± parav±dissa, laddhiy± ok±sa½ adatv± paramatthavasena puna anuyogo sakav±dissa, paramatthavasena puggalassa anupalabbhanato paµikkhepo parav±dissa, tato para½ dhammena samena attano jayadassanattha½ “±j±n±hi paµikamman”ti-±di sabba½ sakav±divacanameva hoti. Tattha sabbesa½ paµikammaniggahopanayananiggamanacatukk±na½ heµµh± vuttanayeneva attho veditabbo. Evamida½ “puggalo nupalabbhat²”ti-±dikassa paccan²kapañcakassa “upalabbhat²”ti-±d²na½ paµikammaniggahopanayananiggamanacatukk±nañca vasena paccan²k±nulomapañcaka½ n±ma niddiµµha½ hoti. Evamet±ni paµhamasaccikaµµhe dve pañcak±ni niddiµµh±ni, tattheta½ vuccati–
“Niggaho parav±dissa, suddho paµhamapañcake;
asuddho pana tasseva, paµikammajayo tahi½.
“Niggaho sakav±dissa, asuddho dutiyapañcake;
visuddho pana tasseva, paµikammajayo tahi½.
“Tasm± dv²supi µh±nesu, jayova sakav±dino;
dhammena hi jayo n±ma, adhammena kuto jayo.
“Saccikaµµhe yath± cettha, pañcakadvayamaº¹ite;
dhamm±dhammavaseneva, vutto jayapar±jayo.
“Ito paresu sabbesu, saccikaµµhesu paº¹ito;
evameva vibh±veyya, ubho jayapar±jaye”ti. (Kath±. aµµha. 7-10).

Paµhamo suddhikasaccikaµµho niµµhito.

Eva½ suddhikasaccikaµµha½ vitth±retv± id±ni tameva aparehipi ok±s±d²hi nayehi vitth±retu½ puna “puggalo upalabbhat²”ti-±di ±raddha½. Tattha pucch± sakav±dissa, paµiññ± parav±dissa. Puna sabbatth±ti sar²ra½ sandh±ya anuyogo sakav±dissa, r³pasmi½ att±na½ samanupassan±dosañca “añña½ j²va½ añña½ sar²ran”ti ±pajjanadosañca disv± paµikkhepo parav±dissa. Sesamettha anulomapaccan²kapañcake heµµh± vuttanayeneva veditabba½. P±µho pana sa½khitto. Tattha yasm± sar²ra½ sandh±ya “sabbattha nupalabbhat²”ti vutte sar²rato bahi upalabbhat²ti ±pajjati, tasm± paccan²ke paµikkhepo sakav±dissa, paµhama½ anuj±nitv± pacch± avaj±n±t²ti chalav±dassa vasena paµikamma½ parav±dissa, sesa½ p±kaµameva.
Dutiyanaye sabbad±ti purimapacchimaj±tik±lañca dharam±naparinibbutak±lañca sandh±ya anuyogo sakav±dissa, sveva khattiyo so br±hmaºoti-±d²na½ ±pattidosañca dharam±naparinibbut±na½ vises±bh±vadosañca disv± paµikkhepo parav±dissa. Sesa½ paµhamanaye vuttasadisameva.
Tatiyanaye sabbes³ti khandh±yatan±d²ni sandh±ya pucch± sakav±dissa, r³pasmi½ att±, cakkhusmi½ att±ti-±didosabhayena paµikkhepo parav±dissa. Sesa½ t±disamev±ti.
Evamim±ni t²ºi mukh±ni anulomapaccan²kapañcake anulomamattavaseneva t±va paµip±µiy± bh±jetv± puna paccan²k±nulomapañcake paccan²kamattavaseneva bh±jetu½ “puggalo nupalabbhat²”ti-±di ±raddha½. Tattha heµµh± vuttanayena attho veditabbo. Ett±vat± suddhikassa ceva imesañca tiººanti catunna½ saccikaµµh±na½ ekekasmi½ saccikaµµhe anulomapaccan²kassa, paccan²k±nulomassa c±ti dvinna½ dvinna½ paccan²k±na½ vasena aya½ aµµhamukh± n±ma v±dayutti niddiµµh± hot²ti veditabb±. Y± ekekasmi½ mukhe ekekassa niggahassa vasena vuccati. Tattheta½ vuccati–
“Eva½ catubbidhe pañhe, pañcakadvayabhedato;
es± aµµhamukh± n±ma, v±dayutti pak±sit±.
“Aµµheva niggah± tattha, catt±ro tesu dhammik±;
adhammik± ca catt±ro, sabbattha sakav±dino;
jayo par±jayo ceva, sabbattha parav±dino”ti. (Kath±. aµµha. 14).
Aya½ t±vettha anutt±natthato sa½vaººan±.
Atthavinicchayo panetth±pi moggaliputtatissattherena kataniddesassa nayamukhamattadassanavaseneva hoti. Therena hi bhagavat± µhapit±ya etiss± m±tik±ya paduddh±ravasena niddesa½ akatv± bhagavat± dinna-aµµhamukhav±dayuttinaye µhatv± aparehi pariy±yehi puggalav±da½, tadañña½ n±nappak±ra½ micch±g±hañca nir±karonteneva puggalakatha½ ±di½ katv± s±dhikadvisatakath±hi niddeso kato.
Tattha puggalav±danir±karaºattha½ t±va khandh±yatanadh±tu-indriyavasena sattapaññ±s±ya dhammesu ekekena saddhi½ “puggalo upalabbhati saccikaµµhaparamatthena, r³pañca upalabbhati saccikaµµhaparamatthena…pe… puggalo upalabbhati saccikaµµhaparamatthena, vedan±pi upalabbhati saccikaµµhaparamatthen±”ti-±din± nayena puggalasa½sandanavasappavatta½ suddhikasa½sandana½, yath± r³pavedan±dayo sattapaññ±sa dhamm± aññamaññ± visadis± upalabbhanti, eva½ r³p±d²hi visadiso puggalo upalabbhat²ti pucchanavasappavatta½ opammasa½sandana½, “r³pa½ puggalo, r³pasmi½ puggalo, aññatra r³p± puggalo, puggalasmi½ r³pan”ti eva½ catukkanayena sattapaññ±s±ya dhammehi pucchanavasappavatta½ catukkanayasa½sandananti tividh± sa½sandananay± vutt±. Tattha puggalassa r³p±disabh±vatte niccasassatucched±dippasaªgato yath±nur³pa½ nir±karaºa½ veditabba½, ativitth±rabhayenettha upari ceta½ na vitth±r²yati.
Tato “yath± r³p±dayo sappaccay±, appaccay±dayo v± honti, eva½ tava puggalopi sappaccayat±dilakkhaºayutto”ti pucchanavasappavatt± lakkhaºayuttikath±, “puggalo”ti, “upalabbhat²”ti ca padadvay±disodhanattha½ “yo puggalo, so upalabbhati. Yo v± upalabbhati, so puggalo”ti-±dipucchanavasappavatta½ vacanasodhana½, “r³padh±tuy± r³p²”ti-±di n±mapaññattisodhanavasappavatto paññatt±nuyogo ca, “sova puggalo sandh±vati asm± lok± para½ loka½, añño v±, na añño v±, neva añño n±nañño v±”ti-±din± gatiparivattanamukhena cutipaµisandh±nuyogo “rukkha½ up±d±ya ch±y±d²na½ viya khandh±di½ up±d±ya paramatthato puggalapaññatt²”ti v±de tassa aniccasaªkhatat±dippasaªgad²pako up±d±paññatt±nuyogo, “kaly±ºap±pak±na½ kamm±na½ k±rako puggalo”ti v±de tassa vaµµadukkh±nupacched±dippasaªgad²pako purisak±r±nuyogo ca, “yo iddhivikubbako, so puggalo”ti-±div±dabhedako abhiññ±nuyogo, “m±t±pit±dayo n±ma atthi, tena puggalo atth²”ti v±dabhedako ñ±tak±nuyogo “eva½ khattiyo”ti-±di j±ty±nuyogo, “gahaµµho pabbajito”ti-±di paµipatt±nuyogo, “devo manusso”ti-±di upapatt±nuyogo, “sot±panno”ti-±di paµivedh±nuyogo, “aµµha purisapuggal±”ti-±di saªgh±nuyogo, “puggalo saªkhato”ti-±divasappavatto saccikaµµhasabh±g±nuyogo, “sukha½ vedana½ vediyam±no”ti-±di vedak±nuyogo, “k±ye k±y±nupass²”ti-±di kicc±nuyogo, “atthi puggalo attahit±ya paµipanno”ti-±din± puggalasabh±vas±dhakasuttesu sannissitesu–
Sabbe dhamm± anatt± (ma. ni. 1.353, 356; dha. pa. 279), dukkhameva uppajjam±na½ uppajjati (sa½. ni. 2.15).
Kinnu sattoti paccesi, m±ra diµµhigata½ nu te;
suddhasaªkh±rapuñjoya½, nayidha satt³palabbhati.
Dukkhameva hi sambhoti, dukkha½ tiµµhati veti ca;
n±ññatra dukkh± sambhoti, n±ñña½ dukkh± nirujjhati. (Sa½. ni. 1.171).

Yasm± ca kho, ±nanda, suñña½ attena v± attaniyena v±…pe… tasm± suñño lokoti vuccati (sa½. ni. 4.85).

“Attani v±, bhikkhave, sati attaniya½ meti ass±ti…pe… attani ca bhikkhave attaniye ca saccato thetato anupalabbhaniyam±ne yampi ta½ diµµhiµµh±na½, so loko, so att±, so pecca bhaviss±mi, nicco dhuvo sassato avipariº±madhammo, sassatisama½ tatheva µhass±m²ti nan±ya½, bhikkhave, kevalo parip³ro b±ladhammo”ti (ma. ni. 1.244), “tatra, seniya, yv±ya½ satth± diµµhe ceva dhamme att±na½ saccato thetato na paññ±peti, abhisampar±ye ca…pe… aya½ vuccati, seniya, satth± samm±sambuddho”ti-±din± puggal±bh±vad²pakasuttasandassanavasappavatto suttasandassan±nuyogo c±ti ettakena kath±maggena vitth±rato paµham± puggalakath± vibhatt±. Tattha “atthi puggalo attahit±ya paµipanno”ti-±d²su yath± r³p±dayo dhamm± paccattalakkhaºas±maññalakkhaºavasena labbhanti, na eva½ puggalo, r³p±d²su pana sati lokavoh±ramattena “atthi puggalo”ti vuccat²ti. Vuttampi ceta½ bhagavat±– “im± kho, citta…pe… lokavoh±r± lokapaññattiyo”ti (d². ni. 1.440). Dvidh±pi buddh±na½ kath± sammutikath±, paramatthakath± ca. Tattha “satto puggalo g±mo pabbato”ti-±dik± sammutikath± n±ma, “anicca½ dukkha½ anatt± khandh± ±yatan±n²”ti-±dik± paramatthakath± n±ma. Buddh± hi ye ye satt± yath± yath± bujjhitv± catusaccapaµivedha½ k±tu½ sakkonti, tesa½ tesa½ tath± tath± sammutivasena v± paramatthavasena v± vomissakavasena v± desetv± n±mar³paparicchedadassanavaseneva amata½ magga½ pak±senti. Ayañhi–
Duve sacc±ni akkh±si, sambuddho vadata½ varo;
sammuti½ paramatthañca, tatiya½ nupalabbhati.
Tattha–
Saªketavacana½ sacca½, lokasammutik±raºa½;
paramatthavacana½ sacca½, dhamm±na½ tathalakkhaºa½.
Tasm± viññ³ akatv±na, byañjanebhinivesana½;
paramatthe patiµµh±ya, puggal±di½ vivajjaye.
Paññatti½ anatikkamma, paramattho pak±sito;
vin±yakena so yasm±, tasm± aññopi paº¹ito;
paramattha½ pak±sento, samañña½ n±tidh±vayeti. (Kath±. aµµha. 237).

Aya½ puggalakath±nayo.