Somanassaµµh±niyesu r³p±d²su chasu ±rammaºesu uppann± gehasitasomanassasampayutt± vic±r± somanassupavic±r± n±ma, vitakk±dayo dhamm±, ta½sampayutt± c±ti gahetabb±. Esa nayo itaradvayepi. Aññ±ºasahit± panettha vedanupekkh± upekkh±ti veditabb±, y± “aññ±ºupekkh±”tipi vuccati. Iµµh±niµµhamajjhattesu chasu ±rammaºesu yath±kkama½ uppann± vedan± “cha gehasit±ni somanass±n²”ti-±din± chakkattayena vutt±. “Atthi me att±”ti v±, “natthi me att±”ti v±, “attan± v± att±na½ sañj±n±m²”ti v±, “attan± v± anatt±na½ sañj±n±m²”ti v±, “attan± v± att±na½ sañj±n±m²”ti v±, “so me aya½ att± k±rako vedako nicco dhuvo”ti eva½ uppajjam±n± im± cha diµµhiyo n±ma. Tattha atth²ti sassatadiµµhi. Natth²ti ucchedadiµµhi. Pañcapi khandhe “att±”ti gahetv± saññ±kkhandhena ses±na½ j±nanavasena attan± v± att±na½ sañj±n±m²ti diµµhi, saññ±kkhandha½ pana “att±”ti, itare ca “anatt±”ti gahetv± attan± v± anatt±na½ sañj±n±m²ti diµµhi, saññ±kkhandha½ pana “anatt±”ti, itare ca “att±”ti gahetv± anattan± v± att±na½ sañj±n±m²ti diµµhi ca veditabb±. Chakka½.
Sattakesu pana k±mar±gapaµigham±nadiµµhivicikicch±bhavar±ga-avijj± satta th±magataµµhena, appah²naµµhena ca cittasant±ne anu anu sayanato anusay± n±ma. Te eva satte vaµµasmi½ sa½yojanato sa½yojan±ni. Samud±c±ravasena pariyuµµh±nato pariyuµµh±n±ti veditabb±. Assaddhiya½ ahirika½ anottappa½ appassutat± kosajja½ muµµhassacca½ duppaññat±ti ime satta asata½ asappuris±na½, asant± v± l±mak± dhamm±ti asaddhamm± n±ma. P±º±tip±t±dayo k±yavac²duccarit±ni satta duccarit±ni n±ma. M±no atim±no m±n±tim±no om±no adhim±no asmim±no micch±m±noti ime satta m±n± n±ma. “Manussaloke m±t±pettikasambhavo att± ucchijjati, tath± chasu devalokesu dibbo kaba¼²k±rabhakkho att±, r³paloke r³p² manomayo att±, cat³su ar³pabhavesu catubbidho ar³p² att± tattha tattha ucchijjati vinassati na hoti para½ maraº±”ti eva½ pavatt± satta ucchedadiµµhiyo satta diµµhiyo n±ma. Ettha ca ±dito tisso diµµhiyo r³pakkhandha½ attato gahetv± pavatt± ucchedadiµµhiyo, ses± catasso ar³pakkhandheti ñ±tabb±. Sattaka½.
Aµµhakesu pana lobho doso moho m±no diµµhi vicikicch± thina½ uddhaccañc±ti aµµha kilesavatth³ni n±ma. “Ya½ kiñci kamma½ kattabba½ me”ti eka½, tath± “kata½ me”ti, “maggo me gantabbo”ti, “gato”ti, “appaka½ me bhuttan”ti, “subhuttan”ti, “±b±dho me uppanno”ti, “aciravuµµhito gelaññ±”ti ekanti im±ni aµµha kus²tavatth³ni n±ma, kus²tassa kosajjak±raº±n²ti attho. L±bhe al±bhe ca yase ayase ca pasa½s±ya nind±ya ca sukhe dukkhe ca yath±kkama½ r±gadosehi cittassa paµihanana½ aµµhasu lokadhammesu cittassa paµigh±to n±ma. Heµµh± dv²hi catukkehi vutt± aµµha anariyavoh±r± n±ma. Micch±diµµhimicch±saªkapp±dayo aµµha micchatt± n±ma. Bhikkh³hi vijjam±n±ya ±pattiy± codiyam±nassa “na sar±m²”ti nibbeµhana½ eka½, “tva½ b±lo”ti-±din± codakapaµippharaºa½ eka½, tath± “tuva½ cetam±panno”ti codakassa pacc±ropana½, aññenañña½ paµicaraºa½, saªghe b±h±vikkhepabhaºana½, tuºh²bh±vena viheµhana½, saªgha½, codakañca an±diyitv± pakkamana½, codan±bhay± sikkh±paccakkh±nanti ime aµµha purisados± n±ma. Asaññ² att± r³p², ar³p² r³p² ca ar³p² ca, nevar³p²n±r³p², antav±, anantav±, antav± ca anantav± ca, nevantav±n±nantav±ti eva½ pavatt± aµµha asaññ²v±d± n±ma. Nevasaññ²n±saññ² att± r³p² ar³p²ti-±din± pavatt± aµµha nevasaññ²n±saññ²v±d± n±ma. Aµµhaka½.
Navakesu pana “anattha½ me acari, carati, carissati, piyassa me anattha½ acari, carati, carissati, appiyassa me attha½ acari, carati, carissat²”ti eva½ pavatt± nava ±gh±t± eva ±gh±tavatth³ni n±ma. Kodho makkho iss± macchariya½ m±y± s±µheyya½ mus±v±do p±picchat± micch±diµµh²ti im±ni nava purisamal±ni n±ma. “Seyyassa seyyohamasm²”ti-±dayo navavidh± m±n± n±ma. “Taºha½ paµicca pariyesan±, pariyesana½ paµicca l±bho, ta½ paµicca vinicchayo, ta½ paµicca chandar±go, ta½ paµicca ajjhos±na½, tath± pariggaho, macchariya½, ±rakkho, ±rakkh±dhikaraºa½ daº¹±d±nasatth±d±nakalahaviggahaviv±d±di-aneke p±pak± dhamm±”ti eva½ vutt± ime nava taºh±m³lak± dhamm± n±ma. Tattha vinicchayoti ñ±ºataºh±diµµhivitakkavasena cat³su vinicchayesu vitakkavinicchayo idha adhippeto. L±bha½ hi labhitv± “ida½ r³p±rammaºatth±ya, ida½ sadd±rammaº±di-atth±y±”ti eva½ vitakkeneva vinicchayo. Chandar±go dubbalar±go, ajjhos±nanti balavasanniµµh±na½. Pariggahoti taºh±diµµhivasena pariggahakaraºanti veditabba½. “Asm²”ti, “ahamasm²”ti, “ayamahamasm²”ti, “bhavissan”ti, “r³p² bhavissan”ti, “ar³p² bhavissan”ti, “saññ² bhavissan”ti, “asaññ² bhavissan”ti, “nevasaññ²n±saññ² bhavissan”ti eva½ vutt±ni im±ni nava calanaµµhena iñjit±ni n±ma. Im±neva maññanaµµhena maññit±ni, vipphandanato vipphandit±ni, papañcanato papañcit±ni, t±neva tehi tehi k±raºehi saªkhatatt± saªkhat±ni ca n±ma honti. Sabbehi tehi pañcahi navakehi m±no eva kathito. Sopi hi “asm²”ti-±d²hi saññ²hi ca ±k±rehi diµµhi viya pavattat²ti. Navaka½.
Dasakesu pana lobho doso moho m±no diµµhi vicikicch± thina½ uddhacca½ ahirika½ anottappanti ime dasa kiles± eva kilesavatth³ni n±ma. “Anattha½ me acar²”ti-±dayo nava kh±ºukaºµak±d²su aµµh±na-±gh±tena saddhi½ dasa ±gh±tavatth³ni n±ma. P±º±tip±t±dayo dasa akusalakammapath± n±ma. K±mar±gasa½yojana½ paµigham±nadiµµhivicikicch±s²labbatapar±m±sabhavar±ga-iss±macchariya-avijj±sa½yojananti im±ni dasa sa½yojan±ni n±ma. Micch±diµµhimicch±saªkapp±dayo aµµha, micch±ñ±ºamicch±vimutt²hi saddhi½ dasa micchatt± n±ma. Tattha micch±ñ±ºanti p±pakiriy±su up±yacint±vasena ceva p±paka½ katv± “sukata½ may±”ti paccavekkhaºavasena ca pavatto moho. Micch±vimutt²ti avimuttasseva sato vimuttasaññit±. “Natthi dinna½, natthi yiµµhan”ti-±d²hi dasahi ±k±rehi pavatta½ natthikadassana½ dasavatthuk± micch±diµµhi n±ma. “Sassato loko, tath± asassato, antav±, anantav±, ta½ j²va½ ta½ sar²ran”ti v±, “añña½ j²va½ añña½ sar²ran”ti v±, “hoti tath±gato para½ maraº±”ti v±, “na hoti…pe… hoti ca na hoti ca, neva hoti na na hoti tath±gato para½ maraº±”ti v± eva½ pavatt± dasavatthuk± antagg±hik± diµµhi n±ma. Tattha lokoti khandh±dayo, “antav±”ti ida½ paritta½ kasiºajjh±na½ sandh±ya vutta½. “Anantav±”ti ida½ vipulanti gahetabba½. Tath±gatoti satto. Dasaka½.
Aµµh±rasakesu taºh±vicarit±n²ti taºh±samud±c±r± taºh±pavattiyo. Ajjhattikassup±d±y±ti ajjhattika½ khandhapañcaka½ up±d±ya. Ida½ hi upayogatthe s±mivacana½. Tattha “asm²ti hoti, itthasm²ti hoti, evasm²ti hoti, aññath±sm²ti hoti, tath± bhavissanti, ittha½ bhavissanti, eva½ bhavissanti, aññath± bhavissanti hoti, tath± asm²ti, s±tasm²ti hoti, tath± siyanti, ittha½ siyanti, eva½ siyanti, aññath± siyanti hoti, tath± ap±ha½ siyanti, ap±ha½ ittha½ siyanti, ap±ha½ eva½ siyanti, ap±ha½ aññat± siyanti hot²”ti eva½ vutt±ni im±ni ajjhattikassup±d±ya aµµh±rasa taºh±vicarit±ni n±ma.
Tattha asm²ti hot²ti ajjhattikesu khandhapañcakesu sam³hato “ahamasm²”ti gahaºe sat²ti attho. Eva½ pana gahaºe sati tato para½ anupanidh±ya, upanidh±ya v±ti dvidh± gahaºa½ hoti. Tattha anupanidh±y±ti añña½ ±k±ra½ anupanidh±ya anupagamma sakabh±vamev±rammaºa½ katv± itthasm²ti hoti. Tassa “khattiy±d²su ida½pak±ro ahan”ti taºh±m±nadiµµhivasena gahaºa½ hot²ti attho. Upanidh±ya gahaºa½ pana duvidha½ hoti samato ca asamato ca. Tattha samato gahaºa½ evasm²ti ida½, tassa yath± aya½ khattiyo, br±hmaº±dayo v± devamanussar³p²-ar³pi-±dayo v±, evamahamasm²ti attho. Aññath±sm²ti ida½ pana asamato gahaºa½, tassa yath± ime khattiy±dayo, tato aññath± aha½ h²no v± adhiko v±ti attho. Im±ni t±va paccuppannavasena catt±ri taºh±vicarit±ni, bhavissanti-±d²ni pana catt±ri an±gatavasena vutt±ni. Tesa½ purimacatukke vuttanayavasena attho veditabbo. Tattha asm²ti-±didvaya½ sassatucchedagg±havasena vutta½. Tattha hi asm²ti sassata½, s²dat²ti s±ta½, asassata½, ito par±ni siyanti-±d²ni catt±ri sa½sayaparivitakkavasena vutt±ni. Ap±ha½ siyanti-±d²ni catt±ri “api n±m±ha½ bhaveyyan”ti eva½ pavattapatthan±kappanavasena vutt±n²ti daµµhabba½. Aµµh±rasaka½ paµhama½.
Dutiye b±hirassup±d±y±ti b±hira½ khandhapañcaka½ up±d±ya. Tattha “imin± asm²ti hoti, imin± itthasm²ti hoti, imin± evasm²ti hoti, imin± aññath±sm²ti hot²”ti-±din± anantare vuttanayena b±hirassup±d±ya aµµh±rasa taºh±vicarit±n²ti veditabb±ni. “Imin±”ti padamattameva hettha purimehi viseso. Tattha imin±ti imin± b±hirena r³pena v±…pe… viññ±ºena v±ti attho. Tattha ca chattakhaggab²jani-annap±nadhanadhaññ±di-upakaraºavasena b±hira½ r³pa½ veditabba½. D±sad±siñ±tiparijanahatthi-ass±di-upakaraºavasena vedan±dayo veditabb±. Imehi b±hirehi r³p±d²hi “itthasm²ti evasm²”ti-±din± sabbattha yojan± veditabb±. Aµµh±rasaka½ dutiya½.
Itaresu pana tadekajjha½ abhisa½y³hitv±ti-±d²su tadubhaya½ aµµh±rasaka½ ekato yojetv± chatti½sataºh±vicarit±ni honti, eva½ ekekassa puggalassa at²tak±le dvinna½ aµµh±rasak±na½ vasena chatti½sa, tath± an±gate chatti½sa honti. Paccuppanne pana ekassa yath±l±bhavasena t±nipi labbhanti, sabbasatt±na½ vasena paccuppannepi chatti½sa labbhanti. Iti eva½ vuttena pak±rena ta½ sabba½ ekato katv± sabbasatt±na½ k±lattayepi channa½ aµµh±rasak±na½ vasena aµµhasata½ taºh±vicarit±ni hont²ti attho. Aµµhataºh±vicaritasata½ hot²ti etth±pi evameva attho daµµhabbo.

Taºh±vicarit±ni niµµhit±ni.

Y±ni c±ti-±d²su y±ni cettha dv±saµµhi diµµhigat±ni vattabb±ni, t±ni brahmaj±lan±make d²ghanik±yassa paµhamasuttante (d². ni. 1.29 ±dayo) satth±r± saya½ ±hacca bh±sit±n²ti attho. Brahmaj±le hi catt±ro sassatav±d±, catt±ro ekaccasassatik±, catt±ro ant±nantik±, catt±ro amar±vikkhepik±, dve adhiccasamuppannik±, so¼asa saññ²v±d±, aµµha asaññ²v±d± aµµha nevasaññ²n±saññ²v±d±, satta ucchedav±d±, pañca diµµhadhammanibb±nav±d±ti im±ni dv±saµµhi diµµhigat±ni sanid±n±ni n±n±nayato vutt±ni, tattha vuttanayeneva nesa½ vibh±go veditabbo. Aya½ t±vettha padatth±nus±rato vinicchayo, sesopettha vinicchayo padatthe vutt±nus±ratova suviññeyyoti.

Khuddakavatthuvibhaªgam±tikatthavaººan± niµµhit±.