3. Dh±tuvibhaªgo
1. Suttantabh±jan²yavaººan±
172. Yadipi dh±tusa½yutt±d²su “dh±tun±natta½ vo, bhikkhave, desess±mi, katamañca, bhikkhave, dh±tun±natta½? Cakkhudh±tu…pe… manoviññ±ºadh±t³”ti-±din± (sa½. ni. 2.85) aµµh±rasa dh±tuyo ±gat±, t± pana abhidhamme ca ±gat±ti s±dh±raºatt± aggahetv± suttantesveva ±gate tayo dh±tuchakke gahetv± suttantabh±jan²ya½ vibhattanti veditabba½. Sabb± dh±tuyoti aµµh±rasapi. Suññe sabh±vamatte niru¼ho dh±tu-saddo daµµhabbo. Asamphuµµhadh±t³ti cat³hi mah±bh³tehi aby±pitabh±voti attho. 173. Pathav²dh±tudvayanti aµµhakath±ya½ paduddh±ro kato, p±¼iya½ pana “dveyan”ti ±gacchati, attho pana yath±vuttova. Dvayanti pana p±µhe sati ayampi attho sambhavati. Dve avayav± etass±ti dvaya½, pathav²dh±t³na½ dvaya½ pathav²dh±tudvaya½, dvinna½ pathav²dh±t³na½ samud±yoti attho. Dve eva v± avayav± samudit± dvaya½, pathav²dh±tudvayanti. “Tattha katam± pathav²dh±tu? Pathav²dh±tudvaya½, es± pathav²dh±t³”ti saªkhepena vissajjeti. Atthi ajjhattik± atthi b±hir±ti ettha ajjhattikab±hira-sadd± na ajjhattikaduke viya ajjhattikab±hir±yatanav±cak±, n±pi ajjhattattike vuttehi ajjhattabahiddh±-saddehi sam±natth±, indriyabaddh±nindriyabaddhav±cak± pana ete. Tena “sattasant±napariy±pann±”ti-±di vutta½. Niyakajjhatt±ti ca na paccatta½ attani j±tata½ sandh±ya vutta½, atha kho sabbasattasant±nesu j±tatanti daµµhabba½. Ajjhatta½ paccattanti vacanena hi sattasant±napariy±pannat±ya ajjhattikabh±va½ dasseti, na p±µipuggalikat±ya. Sabh±v±k±ratoti ±p±d²hi visiµµhena attano eva sabh±vabh³tena gahetabb±k±rena. Kes± kakkha¼attalakkhaº±ti kakkha¼at±dhikat±ya vutt±. P±µiyekko koµµh±soti pathav²koµµh±samatto suññoti attho. Matthaluªga½ aµµhimiñjaggahaºena gahitanti idha visu½ na vuttanti veditabba½. Imin±ti “seyyathida½ kes±”ti-±din±. Kamma½ katv±ti payoga½ v²riya½ ±y³hana½ v± katv±ti attho. Bhogak±mena kasiy±d²su viya arahattak±mena ca imasmi½ manasik±re kamma½ kattabbanti. Pubbapalibodh±ti ±v±s±dayo d²ghakes±dike khuddakapalibodhe aparapalibodh±ti apekkhitv± vutt±. Vaºº±d²na½ pañcanna½ vasena manasik±ro dh±tupaµik³lavaººamanasik±r±na½ s±dh±raºo pubbabh±goti nibbattitadh±tumanasik±ra½ dassetu½ “avas±ne eva½ manasik±ro pavattetabbo”ti ±ha. Aññamañña½ ±bhogapaccavekkhaºarahit±ti k±raºassa ca phalassa ca aby±p±rat±ya dh±tumattata½ dasseti. ¾bhogapaccavekkhaº±d²nampi evameva aby±p±rat± daµµhabb±. Na hi t±ni, tesañca k±raº±ni ±bhujitv± paccavekkhitv± ca uppajjanti karonti c±ti. Lakkhaºavasen±ti “kakkha¼a½ kharigatan”ti-±divacana½ sandh±ya vutta½. Vekantaka½ ek± lohaj±ti. N±gan±sikaloha½ lohasadisa½ lohavij±ti haliddivij±ti viya. Tiputamb±d²hi missetv± kata½ karaºena nibbattatt± kittimaloha½. Morakkh±d²ni eva½n±m±nevet±ni. S±muddikamutt±ti nidassanamattameta½, sabb±pi pana mutt± mutt± eva. 174. Appet²ti ±po, ±bandhanavasena sesabh³tattaya½ p±puº±ti silesat²ti attho. Y³sabh³toti rasabh³to. Vakkahadayayakanapapph±s±ni tementanti ettha yakana½ heµµh±bh±gap³raºena, itar±ni tesa½ upari thoka½ thoka½ paggharaºena temeti. Heµµh± le¹¹ukhaº¹±ni temayam±neti temakatemitabb±na½ aby±p±ras±maññanidassanatth±yeva upam± daµµhabb±, na µh±nas±maññanidassanatth±ya. Sannicitalohitena temetabb±na½ kesañci heµµh±, kassaci upari µhitatañhi satipaµµh±navibhaªge vakkhat²ti, yakanassa heµµh±bh±go “µhita½ mayi lohitan”ti na j±n±ti, vakk±d²ni “amhe temayam±na½ lohita½ µhitan”ti na j±nant²ti eva½ yojan± k±tabb±. Yath± pana bhesajjasikkh±pade niyamo atthi “yesa½ ma½sa½ kappati, tesa½ kh²ran”ti, evamidha natthi. 175. Tejanavasen±ti nisitabh±vena tikkhabh±vena. Sar²rassa pakati½ atikkamitv± uºhabh±vo sant±po, sar²radahanavasena pavatto mah±d±ho parid±ho. Ayametesa½ viseso. Yena j²r²yat²ti ek±hik±dijararogena j²r²yat²tipi attho yujjati. Satav±ra½ t±petv± udake pakkhipitv± uddhaµasappi satadhotasapp²ti vadanti. Rasasoºitamedama½sanh±ru-aµµhi-aµµhimiñj± ras±dayo. Keci nh±ru½ apanetv± sukka½ sattamadh±tu½ avocunti. P±katikoti khobha½ appatto sad± vijjam±no. Petaggi mukhato bahi niggatova idha gahito. 176. V±yanavasen±ti savegagamanavasena, samud²raºavasena v±. 177. Imin± yasmi½ ±k±se…pe… ta½ kathitanti ida½ kasiºuggh±µim±k±sassa akathitata½, ajaµ±k±sassa ca kathitata½ dassetu½ vutta½. 179. Sukhadukkh±na½ pharaºabh±vo sar²raµµhaka-utussa sukhadukkhaphoµµhabbasamuµµh±napaccayabh±vena yath±bala½ sar²rekadesasakalasar²rapharaºasamatthat±ya vutto, somanassadomanass±na½ iµµh±niµµhacittajasamuµµh±panena tatheva pharaºasamatthat±ya. Eva½ etesa½ sar²rapharaºat±ya ekassa µh±na½ itara½ paharati, itarassa ca aññanti aññamaññena sappaµipakkhata½ dasseti, aññamaññapaµipakkha-o¼±rikappavatti eva v± etesa½ pharaºa½. Vatth±rammaº±ni ca pabandhena pavattihetubh³t±ni pharaºaµµh±na½ daµµhabba½, ubhayavato ca puggalassa vasena aya½ sappaµipakkhat± dassit± sukhadassan²yatt±. 181. Kilesak±ma½ sandh±y±ti “saªkappo k±mo r±go k±mo”ti (mah±ni. 1; c³¼ani. ajitam±ºavapucch±niddesa 8) ettha vutta½ saªkappa½ sandh±y±ti adhipp±yo. Sopi hi vib±dhati upat±peti c±ti kilesasanthavasambhavato kilesak±mo vibhatto kilesavatthusambhavato v±. K±mapaµisa½yutt±ti k±mar±gasaªkh±tena k±mena sampayutt±, k±mapaµibaddh± v±. Aññesu ca k±mapaµisa½yuttadhammesu vijjam±nesu vitakkeyeva k±mopapado dh±tusaddo niru¼ho veditabbo vitakkassa k±mappasaªgappavattiy± s±tisayatt±. Esa nayo by±p±dadh±tu±d²su. Parassa attano ca dukkh±yana½ vihi½s±. Vihi½sant²ti hantu½ icchanti. 182. Ubhayattha uppannopi abhijjh±sa½yogena kammapathajananato anabhijjh±kammapathabhindanato ca k±mavitakko “kammapathabhedo”ti vutto By±p±do pan±ti by±p±davacanena by±p±davitakka½ dasseti. So hi by±p±dadh±t³ti. Tath± vihi½s±ya vihi½s±dh±tuy± ca by±p±davasena yath±sambhava½ p±º±tip±t±divasena ca kammapathabhedo yojetabbo. Etth±ti dv²su tikesu. Sabbak±m±vacarasabbakusalasaªg±hakehi itare dve dve saªgahetv± kathana½ sabbasaªg±hikakath±. Etth±ti pana etasmi½ chakketi vuccam±ne k±madh±tuvacanena k±m±vacar±na½ nekkhammadh±tu-±d²nañca gahaºa½ ±pajjati. Labh±petabb±ti cakkhudh±t±dibh±va½ labham±n± dhamm± n²haritv± dassanena labh±petabb±. Carati etth±ti c±ro, ki½ carati? Sammasana½, sammasanassa c±ro sammasanac±ro, tebh³makadhamm±na½ adhivacana½.
Suttantabh±jan²yavaººan± niµµhit±.