Kusalacittassa v±ti-±d²su aµµhahi k±m±vacarehi abhiññ±cittena c±ti navahi kusalacittehi kusalacittassa v±, dv±dasahipi akusalacittehi akusalacittassa v±, aµµhahi mah±kiriyehi dv²hi ahetukakiriyehi abhiññ±ppattena ekena r³p±vacarakiriyen±ti ek±dasahi kiriyacittehi aby±katacittassa v±. Ito aññ±ni hi citt±ni viññatti½ na janenti. Sekkh±sekkhaputhujjan±na½ pana ettakeheva cittehi viññatti hot²ti etesa½ kusal±d²na½ vasena t²hi padehi ‘hetuto’ dassit±.
Id±ni chahi padehi ‘phalato’ dassetu½ abhikkamantassa v±ti-±di vutta½. Abhikkam±dayo hi viññattivasena pavattatt± viññattiphala½ n±ma. Tattha ‘abhikkamantass±’ti purato k±ya½ abhiharantassa. Paµikkamantass±ti pacchato pacc±harantassa. ¾lokentass±ti ujuka½ pekkhantassa. Vilokentass±ti ito cito ca pekkhantassa. Samiñjentass±ti sandhayo saªkocentassa. Pas±rentass±ti sandhayo paµipaº±mentassa.
Id±ni chahi padehi ‘sabh±vato’ dassetu½ k±yassa thambhan±ti ±di vutta½. Tattha ‘k±yass±’ti sar²rassa. K±ya½ thambhetv± thaddha½ karot²ti thambhan±. Tameva upasaggena va¹¹hetv± santhambhan±ti ±ha. Balavatar± v± thambhan± ‘santhambhan±’. Santhambhitattanti santhambhitabh±vo. Viññ±panavasena viññatti. Viññ±pan±ti viññ±pan±k±ro. Viññ±pitabh±vo viññ±pitatta½. Sesamettha ya½ vattabba½ ta½ heµµh± dv±rakath±ya½ vuttameva. Tath± vac²viññattiya½.
636. Vac²viññatt²tipadassa pana niddesapad±nañca attho tattha na vutto, so eva½ veditabbo– v±c±ya attano bh±va½ viññ±pent±na½ tiracch±nehipi puris±na½, purisehi v± tiracch±n±nampi vac²gahaº±nus±rena gahit±ya et±ya bh±vo viññ±yat²ti viññatti. Sayañca vac²gahaº±nus±rena viññ±yat²tipi viññatti. “S±dhu v±c±ya sa½varo”ti-±d²su (dha. pa. 361) ±gat± copanasaªkh±t± vac² eva viññatti ‘vac²viññatti’. Vac²ghosena adhipp±yaviññ±panahetutt± sayañca tath±viññeyyatt± v±c±ya viññatt²tipi ‘vac²viññatti’. V±c± gir±ti-±d²su vuccat²ti ‘v±c±’. Giriyat²ti ‘gir±’. Byappathoti v±kyabhedo. V±kyañca ta½ patho ca attha½ ñ±tuk±m±na½ ñ±petuk±m±nañc±tipi ‘byappatho’. Ud²riyat²ti ud²raºa½. Ghussat²ti ghoso. Kariyat²ti kamma½. Ghosova kamma½ ghosakamma½. N±nappak±rehi kato ghosoti attho. Vaciy± bhedo vac²bhedo. So pana ‘na bhaªgo, pabhedagat± v±c± ev±’ti ñ±panattha½ v±c± vac²bhedoti vutta½. Imehi sabbehipi padehi ‘saddav±c±va’ dassit±. Id±ni t±ya v±c±ya saddhi½ yojetv± heµµh± vuttatth±na½ viññatti-±d²na½ pad±na½ vasena t²h±k±rehi sabh±vato ta½ dassetu½ y± t±ya v±c±ya viññatt²ti-±di vutta½. Ta½ heµµh± vuttanayatt± utt±natthameva.
Id±ni viññattisamuµµh±pakacittesu asammohattha½ dvatti½sa chabb²sa ek³nav²sati so¼asa pacchim±n²ti ida½ pakiººaka½ veditabba½– dvatti½sa citt±ni hi r³pa½ samuµµh±penti, iriy±pathampi upatthambhenti, duvidhampi viññatti½ janenti. Chabb²sati viññattimeva na janenti, itaradvaya½ karonti. Ek³nav²sati r³pameva samuµµh±penti, itaradvaya½ na karonti. So¼asa imesu t²su ekampi na karonti.
Tattha dvatti½s±ti heµµh± vutt±neva k±m±vacarato aµµha kusal±ni, dv±dasa akusal±ni, kiriyato dasa citt±ni, sekkhaputhujjan±na½ abhiññ±citta½, kh²º±sav±na½ abhiññ±cittanti. Chabb²s±ti r³p±vacarato pañca kusal±ni, pañca kiriy±ni, ar³p±vacarato catt±ri kusal±ni, catt±ri kiriy±ni, catt±ri maggacitt±ni, catt±ri phalacitt±n²ti. Ek³nav²sat²ti k±m±vacarakusalavip±kato ek±dasa, akusalavip±kato dve kiriyato kiriyamanodh±tu, r³p±vacarato pañca vip±kacitt±n²ti. So¼as±ti dve pañcaviññ±º±ni, sabbasatt±na½ paµisandhicitta½, kh²º±sav±na½ cuticitta½, ar³pe catt±ri vip±kacitt±n²ti. Im±ni so¼asa r³piriy±pathaviññatt²su ekampi na karonti. Aññ±nipi bah³ni ar³pe uppann±ni anok±sagatatt± r³pa½ na samuµµh±penti. Na t±neva, k±yavac²viññattiyopi.
637. ¾k±sadh±tuniddese na kassati, na nikassati, kasitu½ v± chinditu½ v± bhinditu½ v± na sakk±ti ±k±so. ¾k±sova ±k±sagata½ khe¼agat±di viya. ¾k±soti v± gatanti ‘±k±sagata½’. Na haññat²ti agha½, aghaµµan²yanti attho. Aghameva aghagata½. Chiddaµµhena vivaro. Vivarova vivaragata½. Asamphuµµha½ cat³hi mah±bh³teh²ti etehi asamphuµµha½ nijjaµ±k±sa½va kathita½. Lakkhaº±dito pana r³paparicchedalakkhaº± ±k±sadh±tu, r³papariyantappak±sanaras±, r³pamariy±dapaccupaµµh±n± asamphuµµhabh±vachiddavivarabh±vapaccupaµµh±n± v±, paricchinnar³papadaµµh±n±, y±ya paricchinnesu r³pesu ‘idamito uddha½ adho tiriyan’ti ca hoti.
638. Ito pare r³passalahut±d²na½ niddes± cittassalahut±d²su vuttanayeneva veditabb±. Lakkhaº±dito panettha adandhat±lakkhaº± r³passa lahut±, r³p±na½ garubh±vavinodanaras±, lahuparivattit±paccupaµµh±n±, lahur³papadaµµh±n±. Athaddhat±lakkhaº± r³passa mudut±, r³p±na½ thaddhabh±vavinodanaras±, sabbakiriy±su avirodhit±paccupaµµh±n±, mudur³papadaµµh±n±. Sar²rakiriy±nuk³lakammaññabh±valakkhaº± r³passa kammaññat±, akammaññat±vinodanaras±, adubbalabh±vapaccupaµµh±n±, kammaññar³papadaµµh±n±.
Et± pana tisso na aññamañña½ vijahanti. Eva½ santepi yo arogino viya r³p±na½ lahubh±vo, adandhat±lahuparivattippak±ro, r³padandhattakaradh±tukkhobhapaµipakkhapaccayasamuµµh±no, so r³pavik±ro ‘r³passalahut±’. Yo suparimadditacammasseva r³p±na½ mudubh±vo sabbakiriy±visesesu sarasavattanabh±vo vasavattanabh±vamaddavappak±ro r³pathaddhattakaradh±tukkhobhapaµipakkhapaccayasamuµµh±no so r³pavik±ro ‘r³passa mudut±’. Yo pana sudhantasuvaººasseva r³p±na½ kammaññabh±vo sar²rakiriy±nuk³labh±vappak±ro sar²rakiriy±na½ ananuk³lakaradh±tukkhobhapaµipakkhapaccayasamuµµh±no, so r³pavik±ro ‘r³passa kammaññat±’ti. Evamet±sa½ viseso veditabbo.
Et± pana tissopi kamma½ k±tu½ na sakkoti, ±h±r±dayova karonti. Tath± hi yogino ‘ajja amhehi bhojanasapp±ya½ laddha½, k±yo no lahu mudu kammañño’ti vadanti. ‘Ajja utusapp±ya½ laddha½, ajja amh±ka½ citta½ ekagga½, k±yo no lahu mudu kammañño’ti vadant²ti.
641. Upacayasantatiniddesesu ±yatan±nanti a¹¹hek±dasanna½ r³p±yatan±na½. ¾cayoti nibbatti. So r³passa upacayoti yo ±yatan±na½ ±cayo punappuna½ nibbattam±n±na½, sova r³passa upacayo n±ma hoti; va¹¹h²ti attho. Yo r³passa upacayo s± r³passa santat²ti y± eva½ upacit±na½ r³p±na½ va¹¹hi, tato uttaritara½ pavattik±le s± r³passa santati n±ma hoti; pavatt²ti attho. Nadit²re khatak³pasmiñhi udakuggamanak±lo viya ±cayo, nibbatti; paripuººak±lo viya upacayo, va¹¹hi; ajjhottharitv± gamanak±lo viya santati, pavatt²ti veditabb±.
Eva½ ki½ kathita½ hot²ti? ¾yatanena hi ±cayo kathito, ±cayena ±yatana½ kathita½. ¾cayova kathito ±yatanameva kathita½. Evampi ki½ kathita½ hot²ti? Catusantatir³p±na½ ±cayo upacayo nibbatti va¹¹hi kathit±. Atthato hi ubhayampeta½ j±tir³passeva adhivacana½. ¾k±ran±nattena pana veneyyavasena ca upacayo santat²ti uddesadesana½ katv± yasm± ettha atthato n±natta½ natthi, tasm± niddese “yo ±yatan±na½ ±cayo so r³passa upacayo, yo r³passa upacayo s± r³passa santat²”ti vutta½.
Yasm± ca ubhayampeta½ j±tir³passeva adhivacana½ tasm± ettha ±cayalakkhaºo r³passa upacayo, pubbantato r³p±na½ ummujj±panaraso, niyy±tanapaccupaµµh±no paripuººabh±vapaccupaµµh±no v±, upacitar³papadaµµh±no. Pavattilakkhaº± r³passa santati, anuppabandharas±, anupacchedapaccupaµµh±n±, anuppabandhar³papadaµµh±n±ti veditabb±.
643. Jarat±niddese j²raºakavasena jar±; ayamettha sabh±vaniddeso J²raº±k±ro j²raºat±. Khaº¹iccanti ±dayo tayo k±l±tikkame kiccaniddes±. Pacchim± dve pakatiniddes±. Ayañhi ‘jar±’ti imin± padena sabh±vato d²pit±; tenass±ya½ sabh±vaniddeso. ‘J²raºat±’ti imin± ±k±rato; tenass±ya½ ±k±raniddeso. Khaº¹iccanti imin± k±l±tikkame dantanakh±na½ khaº¹itabh±vakaraºakiccato. P±liccanti imin± kesalom±na½ palitabh±vakaraºakiccato. Valittacat±ti imin± ma½sa½ mil±petv± tace valibh±vakaraºakiccato d²pit±. Tenass± ime ‘khaº¹iccan’ti-±dayo tayo k±l±tikkame kiccaniddes±. Tehi imesa½ vik±r±na½ dassanavasena p±kaµ²bh³t± p±kaµajar± dassit±. Yatheva hi udakassa v± aggino v± tiºarukkh±d²na½ sa½bhaggapalibhaggat±ya v± jh±mat±ya v± gatamaggo p±kaµo hoti, na ca so gatamaggo t±neva udak±d²ni, evameva jar±ya dant±d²su khaº¹icc±divasena gatamaggo p±kaµo, cakkhu½ umm²letv±pi gayhati, na ca khaº¹icc±d²neva jar±. Na hi jar± cakkhuviññeyy± hoti.
¾yuno sa½h±ni indriy±na½ parip±koti imehi pana padehi k±l±tikkameyeva abhibyatt±ya ±yukkhayacakkh±di-indriyaparip±kasaññit±ya pakatiy± d²pit±. Tenassime pacchim± dve pakatiniddes±ti veditabb±. Tattha yasm± jara½ pattassa ±yu h±yati, tasm± jar± ‘±yuno sa½h±n²’ti phal³pac±rena vutt±. Yasm± ca daharak±le suppasann±ni, sukhumampi attano visaya½ sukheneva gaºhanasamatth±ni cakkh±d²ni indriy±ni jara½ pattassa paripakk±ni ±lu¼it±ni avisad±ni, o¼±rikampi attano visaya½ gahetu½ asamatth±ni honti, tasm± ‘indriy±na½ parip±ko’tipi phal³pac±reneva vutt±.
S± pan±ya½ eva½ niddiµµh± sabb±pi jar± p±kaµ± paµicchann±ti duvidh± hoti. Tattha dant±d²su khaº¹abh±v±didassanato r³padhammesu jar± p±kaµajar± n±ma Ar³padhammesu pana jar± t±disassa vik±rassa adassanato paµicchannajar± n±ma. Puna av²ci sav²c²ti evampi duvidh± hoti. Tattha maºikanakarajatapav±¼acandimas³riy±d²na½ viya, mandadasak±d²su p±º²na½ viya ca, pupphaphalapallav±d²su ca ap±º²na½ viya, antarantar± vaººavises±d²na½ duviññeyyatt± jar± av²cijar± n±ma; nirantarajar±ti attho. Tato aññesu pana yath±vuttesu antarantar± vaººavises±d²na½ suviññeyyatt± jar± sav²cijar± n±m±ti veditabb±.
Lakkhaº±ditopi r³paparip±kalakkhaº± r³passa jarat±, upanayanaras±, sabh±v±napagamepi navabh±v±pagamapaccupaµµh±n±, v²hipur±ºabh±vo viya paripaccam±nar³papadaµµh±n±ti veditabb±.
644. Aniccat±niddese khayagamanavasena khayo, vayagamanavasena vayo, bhijjanavasena bhedo. Atha v±, yasm± ta½ patv± r³pa½ kh²yati, veti, bhijjati ca, tasm± kh²yati etasminti ‘khayo’, veti etasminti ‘vayo’, bhijjati etasminti ‘bhedo’. Upasaggavasena pada½ va¹¹hetv± bhedova paribhedo. Hutv± abh±vaµµhena, na niccanti anicca½. Tassa bh±vo aniccat± Antaradh±yati etth±ti antaradh±na½. Maraºañhi patv± r³pa½ antaradh±yati, adassana½ gacchati. Na kevalañca r³pameva, sabbepi pañcakkhandh±. Tasm± pañcannampi khandh±na½ aniccat±ya idameva lakkhaºanti veditabba½. Lakkhaº±dito pana paribhedalakkhaº± r³passa aniccat±, sa½s²danaras±, khayavayapaccupaµµh±n±, paribhijjam±nar³papadaµµh±n±ti veditabb±.